ea
218 D' AMBOINS CHE
alle fwavel-mynen gevonden re worden ; onder andere een flach van .Ahmenphmojum-
Ik meengeenzinsden Amianthus. deweike hedendaags by de Apothekers t'onrecht^
diennaamvoert, maar een rechte aliiinacbtige fubaantie, wit als kalk, die wac aatigevogtigtis,
ll'atr 'jí.
'^•erjcheU
¡y», en
hier genoemt
VJtrdeH,
vanfmaakzuur, meteen merkelykei'zaamentrekkinge, gelykhetop,
rechte Alimenflumofum hebbenmoet. De Inländersnoemen her Tsjeronäsjon^oiTsjerond.
iung, enmenheeft'er tweederleifoortenvan : Deeerfte, witfte en beiie heefc
men in deverwuffelsaan'tbovenile derzelver met itompekegels ¡ifhangende, gelyk
men in Europa in de kelders ziet. die onder den blooten hemel ttaan, en-daar veel
regenwateropvalt, enlange kegels zier afhangen van een falpeterige fubiiantie:Dic
Tsjeronäsjmg is egter zoohard niet, maar bryielig, zoo dat men de gehsele kegels
niet kan af brengen r In 't eet ft is 't zuiver wit als kalk, maar befterft meuer tyd grauwachtig,
en word fchier nooit ter dege droog, in den mond fcherp zuur doordringende
en wrang : Het flegter is-mede wit als drooge kalk, welk men vind op den
grond van de voorfchreeve fpelonken, inzonderheitin den grooten Crater met me,
nigte op den grond leggen, aan de randen vandat helfche gac, waar uit geduurig een
warme damp komt , eneenonderaarichgedruisgehoort word: dit is veel onzuiverder
dan 'tvoorgaande , met aarde en kleine kruimpjesvanfwavel gemengt, weshalven
het ook min of meer brandt, als daar vuur bykomt. Andere klompjes zyn wir,
droog, enligt, hebben weinigzuurte, en branden niet, zoo dat ze een uitgebrande
fubfiantie fchynen te zyn ; derhalven het belle Tsjerondsjung moet men niet in den Crater,
maarmdeSpelonken, dieaande zyden desbergs zyn,zoeken, daarhet doorzyperende
regenwater dezekegels formeert. Omirent hetjaar lööo.piagtditeenwelgetrokken
koopmanfchapop Java te zyn, zedert dat deKeifer van Mataram het uit
^^«^öontbodenhad .geldende een pond van'tzuivere 3 Ryxsdaalders, van't onzuivere
i van een Ryxsdaalder : Men heef. lang niet ervaaren können, waar toe het de Javaanen
gebruikten ; zommige wildenons wys maaken. dat dit dienen zoude om de mannelykekragten
in't Venusfpe! te vertraagen, of lang op tehouden, dochditi^reed tegen
de natuur dezes Mineraals, het welk meer vloeijend en afvaagend dan floppend
,isî Naderhand hebben wy zeker ervaaren , dat de Moorfche Vrouwen gebruikten
voor haarzelven, om haare natuur door des ze!fsafvaagende kragt zuiver en droog te
maaken, omdaar door aangenamer by haare Mannen te worden; een kunftje nodig
by zulke Natien, daar veele Vrouwen by eenen Man moeten houden, en ieder zoekt
haardebtvalligltete maaken; hetwordinkieinequantireit ingenoomen, te weeten,
indegroottevaneenerwete,onderzoodanigD/ôi^>«ïéfi, 'twelk van'tzaamentrekkende
zaaden enbloemen gemaakcword, en dan ihoeten ze het niet meer dan eens
ter week inneemen ; want men heeft ervaaren , wanneer het te veel gebruikt word
geduurige vloijing veroorzaakt, dewylde afvaagende kragt in dit Mineraal veel fterker
is dan de t'zaamentrekkende. Namaals, als de ßandaneezen de flegte en drooge
foort meer dan debefte begonden in Java te voeren, miffchien veroorzaakt door
onkunde zoo wel van den verkooper als kooper , is het weder in verachting gekomen,
want onder de ßandaneezen zelfs weinige zyn, die het oprechte weeten te
zoeken, en van't drooge te onderfcheiden. SzMNiia^ri'Damme, daar ryke fwavelmynen
zyn, ismy'tze!veri/>ûWj->i«^toegebragt, wit en droog als kalk, zommigealsmeel,
zommige als klompjes, een vuiftgroot , bykans zonder fmaak ofmet
yeinig zuurte, ook niet brandende, ten wäre dat daar geele klontjes onderliepen •
04,ï.riwant daar veel geel onder is, 'tzelvebrand zookrachtigenlangzaam, dat een klonj
, , en- tjg egj, (jooj^ aangefteeken , meerdan een . quartier uursbrande maal-en
de een gat door een dünne plank, daar op het geworpen word; zommige van onze
NatiekennenditMineraalooknietterdege, t'onrechtehet zelvehoudende voor.ir.
<Joch de mecfte cn onkundigfte voor falpeter, nietweetende, datde
natuur m een fwavelachtigen of brandenden berg nooit fwavel enfalpeter t'zaamen
^^^g^>«'^^rd00r2ulkeenbergfpringen20udealseehGranaat,daarhetzekeris,datdie
het f
hraik
word
Is zaantentrek.
kende .f.
"¡Hilf
R A R I T E I T - K A M E R ; III Bock. 219
eeuwige vuuren veroorzaakt worden door fwavel met aluin vermengt, dienende de
fwavel om te branden, en de aluin om tegen te houden.
XII. HOOFTDEEL.
Tana Binia, Badaki Java.
It is mede een alulnachtig aarde, wat drooger enharderdanhetvoorgaan-^^T^ia
de'^Ds/erondsJongdochmedebrokkelig, gelykenderuuwenfwavel, te wee- ^athet is\
ten, bleekgeel met vuilwitgemengt, hoewelzeingeenfwavel-bergengevonden
word , ook op vuur gelegt geenzins brand, maar ziil of kookt;
van fmaak zuur en t'zaamentrekkende gelyk gemeen aluin. Mennoemd zein'tMaleitfch
, Tma Bima en Baäakt Java\ op Bima, Batunz^ontfjo: Men vind ze op
Eiland Sombava op den Berg Sarri gelegen tulTchen Sape en Bima, alwaar men ook « ho« hedebefte
vuurßeenen vind: Men bewaard ze in aarde'potten, en hangfeeen iy^XsSig^^rdt,
in den rook; want zy is moeilyk om te bewaaren, by regen weer ofaan een vogtige plaats
ftraks fmeltende tot een dikken Siroop, doch men kan ze t'elkens wederom droogen,
Zy word meeil gebruikt om de tanden daar mede zwart te verwen, by de Malei- //
jers enjavanen voor een welftand gehouden; menneerateenklontjezoogrootalseen^^"^'" "*
erwete, knauwt 't zelve met Tiripimng, zoo worden lippen en tanden daar van zwart, goideren
doch aan de lippen gaat het ligt weder af, en het maakt de tandenmeteen vail: De^^^u-f».
Inländers neemen het zoo nauw niet, of z ; in't knauwen t'fap daar vsn infwelgen »
zonder SiripinaHg in den mond gedaan verftze geenzins zwart: Men doetzeookby
't Zappan-\\^y:X of Lolang^ als men met Indigo zwart wil verwen, want het geeft een
hoogzwarte koleur, en maakt dezelve beftendig; zoo dat deze aarde nooit zwart verfc»
als 'er geen rood by gemengt word: Omdeze oorzaak maaken ze een koopmanfchap
uit deze aarde, wordendein de Steden van Java en Bimao-p de markt verkogt.
X I I I . HOOFTDEEL.
Eenìge foort en 'van Marga en Argilla : Batu Poean.
E Amboinfche Eilanden zyn ryk van alderlei foorten Marga en Argilla, doch Waat de
zoo veel rotnoch toebekentis, geenzonderIykmedicynaalgebruikheb-^^j"'f^*.
bende, waar van de voornaamftezyn de volgende: ^
Deeerfíe, QQXxíoonvííuTerraSigillata, word maar in brokskensgevon'/íéí^f ''
den, in de grootte van een walnoot, drooger en ligter dan deregteTVrr.»
doch aan fmaak dezelve gelyk, aan dehppenkleevende, doch in den mond fmelten-/'">«.'^'wjz:
de ais andere fyne aarde , van koleur lichtgrauw, zommige meer naar den geelen , «^j de
zommige naar den witten koleur trekkende; inhardigheidonder malkander ook ver-Tai;ra^Sifchillende,
want zommige zyn zoo week ais ^IJ/KÍ, zommigezoohardalshalfgebak-^'
ken leem, draagende een midde! natuur tuíTchen fteen en Marga.
Men noemt ze in't Maleitfch, NapaltnBatuToeango^Poang; en, om datmenze Haarie.
met aan de bruilofts feftoenen bindt, Tocan g^m^mt, dewelke men by de
Maleijers en Sineezen op bruilofcs tafelen tot een pronk zet: Amboinlch , Hata mi- taaim.
na'. Inde UhaíTers, Hatu menai., datis, Vette Steen, om dat hy in' t eeten fmeerig
valt. Zommige willen het woord £<2í»/w«metvan'tMaleitfch, maar van't Amboinfch
afbrengen> dewyl het meeñalle Amboineezennoemen-í/<??«/fífí«, en Hatu
lí e I puamoy
i
iÜ'",