9 2 2 G E E S T
eroorzaakc word de wind of beftiptelyk Ool t ,
of naar dar de Zonafwykt , welkezichniecboven
de graad uycltrekc, afwykende naar
her iN oordcn o f Zuyden Maar dat te gelyk
aangcmerkc moccen worden de byzondere gefteldheden
der Landftreeken , by aldien 'er redcncn
zyn re geven van die algemene afwyking
van de Oollewind van hare regel: de Weftewinden,
by voorbeeld , op de kuften van
Gmnee door het overwicht van eene kouder
z e e , dikker luchc ftorcende op de zandige woeftynen
van Lybie, dewelke van de Zonne ontfangen
groocer hicce , en langer, dan andere
landitreeken, bchouden; de Zeeftilcens in de
Atlantifche Zee wegens hec evenwichc der lucht
midden mlTchen de algemeeneOofteendeGuineefche
Weftewmd in die gehele ftreek The
Rams genaamd, om dat aldaar overvloedig vel
e dampen in de luchc opgetrokken by wyze
van dikke en zeer veelvuldigcfiagregensnedervallen.
Geraakkelyk kan de Onderftellingvan
Hallejus gepaart worden met die van Voßus
Over de Beweging der Zeen en Winden kap. 21.
dewelke wi l , dat de lucht daar de Zon is, of
geweeft is het aldernaafte, veel hooger word
c p g e h e v e n , en dus opgeheven naderhand naar
beneden ftort met verhaafte krachten, naraentl
y k naar het Weften , alwaar de hoogte der
lucht minder is. Eindelyk moet van deze algemeene
Ooftewind dit worden aangecnerkt,
dat dezelve ten aldergrootften gebruyke is niet
alleen voor den vaarens lieden, maar ook voor
het vafte land van Afrika en Amerika , en tot
verkwikkings-koelce van derzelver bewoonders
en planten. En uyt de tot nog toe gezegde
zaken ftaat eindelyk onbeweegelykvaf t de waarh
e i d d o o r > ^ u y t g c f p r o o k e n , dat G O D , een
weezen van de alderwyfte goedheid, dm winden
het gewichte heep gemaakt.
Dezelve waarheid beveftigen de Motiones,
beweegingen. van den NederlandersM?»^»;,
den Engelfchen Monfoons genaamd, dev/elke
gezette winden zyn, op eene zeker e tyd en naar
zekere piaatzen, waeyende,wederom denfcheepvarenden
van het eene geweft naar het ander
zeilende, zeer dienftig. Dus waaid Z. Ü. uyt
de Noordzyde van de Middellyn tot de 2.
graat van Junius tot Novemberj en in die zelv
e tuiTchentyd N . W , tot de Middag kring van
het uyterfte Eiland Madagafcar tulTchen 3. en
10. graad van het zuyder halfrond; insgeiyks
tuiTchen 2. en 12. by Sumatra cnjava totaan
de Mollukkifche Eilanden van het begin van
December rot aan May. Verder N .O. van de
3. graad in zuyder breedce door de Arabifche,
Indifche, Bengaalfche Zeen van Sumatra tot
aan de ftranden van Afrika van üf toberaf tot
April toe, maar op dezelve piaatzen het andere
half jaar van April tot Oftober Z. W . en
W . Z. W. en die fterker en rcgenachtig, die
eerfte N . O . zynde helder De oorzaken dezer
beweegingen leid de zeer gerocmde, in deze
K E
E L Y
zaak zeei ervaren Hallejus __ af in het ^geme{
..
ivati
het weggenomen evenwicht tuflchen de kouder'
dikker lucht, en de warmer, diindcr, \veli;g
laatfte om hoog gehevcn gcdwongcn word te
rug te keeren naar de tegengeftelde Luchtftreek
ZOO dat derhalven de laagfte N .O. moet voleen
de hooger Z. W. de lagere Z. O. de '
N . W . xMaar de byzondere rede, waarom dc
lager N. O. gewoon is le waayen van Oibob«
tot April moec daar van af^'elcid worden, dat
in dit laatfte half jaar de hitte der Zonne voornamentlyk
ondervinden de noordelykerlandgeweften,
Arabie, Perzie, het binnenfte ^yr,.
ka , maar in dat eerfte het zuyder halfrond
Waar uyt, als in het voorbygaan, blykt, dat
de naafte oorzaken van dusdanige Luchcvec.
fchynilelen niet zoo zeer moecen afgeleid wor.
den van de verfcheiden ftanden der Planeeten,
maar van de beweeging der Zonne door de Te
k e n k r i n g , en de weggenome evenwichcighei
van de lucht zelve.
O p de Kuften van Peru aan de Stille Ze
waaid nooit de Weftewind, maar byna hetge
hele jaar door Z. of Z. W. door welke voor
wind de Spaanfche goud-en-filver-vloot in wi
nige dagen vanL/wÄteFirwÄWÄaanland, mu
om weder te keeren langer tyd van noden heeft,
Doch is deze zelve wind, tegen den aard der
Europeefche winden, tot eene grooteverkwikking
voor den inwoonderen, dewelke dooreetis
byna ongelooflèlyke hitte gedrukt, op eene
wonderlyke wyze daar door verkwikt worda
D e aanmerking van de plaats legginghelpthicf
wederom de reden-geving; op de Stille Zee
regeerd de Ooften-wind, voor de Wefte-wind
onwinbaar. Doch in tegendeel kaatft de í
meneOofte-wind, doorBraziliewaeyende,
gen de zeer hooge Andi fche Bergkruynen,
dat hy gene tegen ftand kan bieden regen df
wind van de onbekende Zuydlandenafwaeyend
e , door fneeuw-achcige dampen en dikker lucin
bezwangert, en wel zoo veel te mindei
dat Noord-Amerika door de hette der Zonne
gebraaden voor de Peruaanfche en Chilenlclu
Zuydenwind gedwongen word te wyken,
Daarenboven zyn 'er noch andere bcwyzen
in de Jndien voor de hand, waar door hecvrf
ftaat de Stelling van Job , wegens GOD ài
winden het gewichte makende, te beroogen.
Daar zyn winden, dewelke op zekererydeo
des jaars en des daags van het vafte land ß«t
zee waeyen, Terreinhos door den Portugeezenj
Landwind door den Nederlanders genaamd;
aar ook tegengeftelde zee-winden , uyt zei
naar Land toc waeyende, Viracoins, Winàìif
de Zee genaamd. Gene waeyen op de MaiV
baarlche kuften , tuiTchen September en Apri'
van middernacht tot den middag, deze van den
Middag tot middernacht : in N i euw Spanjevao
Amerika gene des nachts, deze den gantfchen
dag door, tot groote trooften verkoeling def
inwoonders. De redenen, oorzaken, nu van
deze
N A T U U R
deze winden moeten gehaald worden zoo var
diealgemeene üoftenwind, van dewelke bo-
• -an de byzondere gefteldheit der Zeeprovincien,
en de ftant der bergen.
Ook moeten ftilzwygens met worden voorby
gcgaan de fchielyke uyt de wölken uytbarftende
winden, geweidige draaiwinden, tullchen
Brazilie en A f r i k a , indemaandenApril, Mey,
en Jtiny» ichielyk uyt de wölken uytbarftende,
dewelke met een zwaar gewicht, ik gebruyk
Tobsfpreekwyze, nederftortenj doch van deze
zal overvloediger gelegendheid om van te
' fpreeken eiders , byzonder in het Gefchiedenis
verhaal van Jonas, worden gegeven.
• Inonzegematigde Luchtftreek van het Noor«
den zyn de winden niet minder gewoogen, alhoewel
niet tot zekere tydperken , getallen,
gewichten , maten gebracht, tot welke zaak
U. Mariotte en Sturmius met vruchteloos gevolg
hunlieder arbeid befteed hebben. En kiDmen
byzonderlyk ter vermelding voor de by
den üuden ook geroemde winden Eteßa genaamd,
van den 6. o f 15. J u l y tot heteindevan
j^uguftus, over dag Noordelyk waeyende, develke
door haar zacht lucbje Griekenland,
Thracie, Macedonie, de Eilanden van de Archipel
verkoelen, ja tot Egipte en Afrika toc
doordringen. Derzelver gedenkt Jrifioteles IL
Boek iVfeieor. kap De oorzaakbuytentwyftel
te halen van de dikkeen fneeuwachtigerondom
de afpunt leggende lucht, zig in de omleggende
damp van Europa des daags uytbreidcnde.
Ook ontbreeken ons Zwitzers gene tydfiifpige
of gezette winden, voornamentlyk voorfemende
in de valleyen van het Oof t e n naar het
Weften uytgeftrekt tuiTchen zeer hoge bergen
in het Vallefynfch, Pragella eene valeye van
Rhetie , jyalknfiatter Zee, alwaar wy weeten
dat van den vroegen morgen tot den Middag toe
de Oof tewind waaid, van den Middag af de
Weftewind, waar van de oorzaak klaarblykelykft
moet worden toegefchreeven aan de lucht
door de ryzende en nederdalende Zonne verdund;
over welke zaak meer tc zien in de Natuurkundige
Hifiorie van Zwitzcrland.
Daar toe diend de tot nog toe genoegzaam
breedvoeriglyk vcrklaardc verhandeling over
de winden, op dat wy met den oogen z i en, ja
handen taften zouden können dekrachtGODS
den '¿•¿Tiden by de fcheppinge zclvchecgewicht
fnakcnde. naar het oneindig gewicht der alderwyfte
goedheid , noch en allen oogenblik het
ge-^'icht flellende , by de onderhouding } weegende
, als hy aan de aard-bewoonders wel
doed: weegendc, als hy dezelve door de winden
tuchcigt: weegende niet alleenlyk de winden
rondom het aardryk dampende, maar ook
de Snelle Winden (van dewelke zommige zaken
vermeldens waardig zouden bygebragtkon
nen worden , by aldien het geoorloofd war
breedvocrig te z y n ) zoo dat men met recht ò
K U N D
lucht debovenfte, middelfte, laagfte, dieonder
de aarde is eene Waagfchale zoude können
noemen, of eene Balans, altyd gelyk hangende,
en altyd veranderd naar de noodzakelyk-
1 het gebruyk van elk landgewcft, voU
gens de wetten door G O D bepaalt.
Laat ons nu zien, op wat wyze dat hoogfte,
oneindig, alderbefte Weezen, de wateren
ook oj)weegt in mate: de waterender zee
ten aanzien van de wateren van het vafte land:
de Fonteinen , beeken, rivieren, meyren: de
bovenfte wateren, ofde wölken: en de bene,
denfte j de wateren des afgronds, der Groote
Z e e n , van de gehele aarde. Zie hoe dat hy
rondom ons Zwitzerland waterpoelen plaatft,
o p dat zy zyn zouden tot eene voorfchans tegen
de fterkftroomende vloeden onzer beeken
en rivieren! Zie hoe dat hy aan alle bergftolHg
e wateren, warme en koele baden, ziltige,
irehaar gewichte, mateengetalgeefdl over
welke zaak meer zoude te zeggen zyn, by aldien
de engte van het papier zulks toeliec.
Doch echter is niet ten eenemaal in het voor.
hangfel-gordyn van ftilzwygen te bewinden die
gewicht der gewooge wateren. De nette opweeging
der regen en fneeuw-wateren verfchafc
eene bekwaame gelegenheid om te fpreeken van
de wiflelbeurten der tyden van het jaar , en te
g e l y k om de oneindige goedheid van den alderwyften
G O D zoo te kennen, als groot te
maken.
Ons-Europeers allen isbekend, dat in onze
gematigde Luchtftreek vanhet Noorden, in de
inden December, Januaryen February, dewelke
de winter uytmaken , de Zon doorlopende
uyt de ZuydelyketekenendenSteenbok,
Waterman , de Viflchen , het aardryk door
fneeuw-wateren als met een kleed overdekc
worden , andere fonteynen , ftroomen, rivie-
- — , ftaan , ontbreeken, bevriezen door geduurige
koude, zoo dat overal de ysbruggen
aan geladen wagens zelve den overtogr vergunnen:
in de naaftvolgende lentemaanden Maart,
A p r i l , May, de Zon ons meer naderende, en
doorlopende den Ram, den Scier, de Tweelingen,
de wateren van de banden los gemaakt
wederom vloeyen, de zachte wärmte wederkomende
het aardryk te vooren voor yzeronwinbaar
weder week word, fneeuw in regen word
veranderd, de groeibare zaken en dieren herleven:
ftraks by de Zomermaanden Juny, July,
A u g u f t y , de Zon doorlopendede Kreefr, den
L e e u w , de Maagd, de warrate meer en meer
word vermeerderd, de rivierefi en meyren oploopen
, het aardryk door de hicce fplytende
door de regens beurtelingswordbcvochtigt, de
planten ryp worden: dat eindelyk by de Herf f t .
maanden , September, Oktober, November
de Zon loopende door de VVeegfchaal den
Scorpioen, den Schutter, het koude vochttoeneerad,
de vruchten verzameld worden, de bladeren
der boomen afvallen, alle dmgen zieh rot
% hh da
„ i - ' -
ki» '
1 '.
r