9 7 2
„nkoftcntebclieedcii
G E E S T E L Y K E
konrtenaars \
den Urooten
cen werk vai
gaandc eeuw
mögen, ftoi
voorl'poedig
ft; •
len
, können getuygen de Wi;
Lode - - wyk den XlV". getoenaamd
, Koningvan Vrankryk, dewelke
1 ZOO groot cen gewicht in de vooronder
gelukktgcn Koninklykver-
.trauedig hebbeii ondernomen, en
j , . . _ ,, ten eiDde gebracht. De goedgun-
Lezer zal her niet buytenden draaioordeeby
aldien ik van deze grootc Landmeetki
d e ecn Gelchicht-Wiski
k n o p t , als hct zalk«
ben'gegeven,' gege^
ontleend voc
Koninglyk Werk, M e f u r c
rys in het licht gegeven iti '
gevoegd zynde die dingen
volgd.
idig verhaal, zoo begelchieden,
zalhebjornamentlyk
uyt hec
de l a T e r r e . tePa.
t jaar 1671. daarby
, dewelke zyn gelardryk
bolrond is
Uac de gedaante van hei
)nftenaars geoordeelc
,
welker optelüng
hebben ook de oude Wisk(
uyt verfclieiden kcntekene .ik voorbyga. Het is ecne ftelling geweeft
cen groot beftaan voor raenfchen, wien het niet
geoorlofd is geweeft de wereldrondom te Zeilen.
D e boldronde gedaante eens zynde vaftgeftelt,
oordeelden zy het noodzakelyk daar op toe te
leggen, dat zy den Stant der aarde in mylen,
of andere maten bepaalden : want deze 360. malen
vennenig\'uldigcgafdenomtrek. P t o l o m a u s
o p deze voec fteunende hadaan eenegraad5oo.
Stadien of 99^. Arabifche Mylentocgeweezen.
Ma hem hebben op het bevel van A l m a m o n de
Wiskundigen de band daar aaa gcflagen in de
vcldeo S m e a r , en eene nauwkeurige afmeeting
gedaan hcbbende gavcn zy aan eene graad ten
Noorden 56. ten Zuyden 56j-. mylen, gelyk
zulks blykt uyt de P r o l e g m m a van A b i d f e d a .
F t o l o m ^ u s n n r e k e n d b y A l e x a n d r y n f c h e c y M i / i i ' « .
dewelker rekening totdcGriekfchealsvan 144.
tot 125. cn van deze tot oude Italiaanfche Mylen
als van 7. tot i. Zooziülenderhalven 500.
iladien gelyk zyn met 61^. ItaliaanfcheMylen,
of 47188. Paryfche zes voeten. Zedertdietydcn
van Ptolomxus en Almamon heett de afmeeting
van het aardryk als begraven gelegen
tot aan, of fegen, de zeer vruchtbare XVII.
Eeuw j in welke F e r n e l n i s en S n e l l i u s aan dat,
waarlyk groote, werk de hand geflaagen hebben
, van welken gene aan de graad der aarde
had tcegeëigend 56746. zes v c e t enme t4. Paryfche
voe t en, deze 5 5 0 21 - R i c c i o l u s G z c ) o o . Doch
Gindel y k in het jaar 1669. en volgendcjaren hebben
de Koninklyke W iskondigen met grooter
zorgvuldigheit en vaardigheit d e moeder de aarde
zullendeafmeeten,enecnelyndoorgehccl Vrankryk
zullende trckken, aan de klauwiertjes der
werktuygenvaft gemaakt verrekykers met zeer
dünne draadjes kruyswyzezigtunchenfnydende.
Door dit middel naar M a h o i ß n e en A r n i m s meetcnde
, hebben zy voor eene graad gevonden
57060. zes voeten , met welke gelyk 58481.
Bononifche fchreeden , 29556. twaalfvoctcn
van eene Rynlandfche Rocdc, 26:'f. van eene
Paryfche uure gaans 2000. zes voeten elk be.
vactende, van een halfuur van zes voeten 228:.
20. van eene zee-uur 2853. roeden, 73
gelfche Mylen van 5000. voeten, 63,^. Fio.
rcntynfche Mylen elk van 3000. eilen. Daar
uyt hebben zy geoordeelt, dat de omtrek d«
aarde was van 20541600. Franfche zes voeten,
oí 9000. Franfche halve Mylen, Deze arbeid
had P i c a r d ondernomen , eene lyn meeteucle
elfmaal grooter dan die, dewelke S n e l l i u s tusfchen
Alkmaar en Bergen op Zoom heefc ge.
meeten. Doch dit alles isnietsbyna, indica
men het vergelykt met de moeite van C a j j i n ,
o p bevel des Konings byhet begin der XVlll!
Eeinv ondernomen. Want deze groote Man
hceft de Paryfche Middag-Iyn verlengt toc het
eindc toe van het Koninkryk, namentlyk tot
aan de hoogfte Pyreneefche Alpes-bergen grcn.
ide aan het Ronsßllon en K a t a l o m e , veriter.
indige
gen met de Scarrekundige , in het byzondcr
de Verduyfteringen van J u p i t e r en desfdfs
Wächters. Derhalven is nu cerft , maar met de
aldergrootfte moeite, en de aldcrzwaarfte on.
koften over de opper vlakte des aardbodems
eene lyn getrokken van 8. graden, middentuífchen
40. en 48. van de breedte. En terwyl
groote Mannen bezig zyn geweeft met deze
groote Landmeeting, is te gelyk cene waarheiJ
van geen klein belang ontdekt , reedswel
van te voorcn aangeweczen door de Waarnemingen
der flingerwerken onder de Middellyn,
dewelke , om dat zy tot deze tegenwoordige
zaak behoord, ftilzwygende niet is voor by tc
gaan. Namentlyk de graaden van het aardryk
zyn ongelyk, elk volgende van de Middellyn
¡4. minder naar deAfpunren. V a n d ePa r y f c h e Befchouwplaats
der Starren tegen l ietNoorden geeft
ecne graad 57055. zes voeten, Zuydwaarts
5 7 1 2 6 ^ By aldien gy eene gelykheit ftelt van
den gehelen omtrek, ZLilt gy aan eengraadgfr
ven 57292. zes voeten, aan de halve Midddilreep
der Aarde 19695539. Paryfche voeten.
Doch deze aanmerkingen geven aan de Aarde
eene Bolronde gedaante, tegen de Afpunten
gedrongen, zoo dat de uy trekening van de JVIiddellyn
der Nachtevening tot de Afpuntigezou
zyn als van 230. tot 229. De Halve Middelftreep
der aarde dus zynde vaft gcftelt van
19695539. voeten of 3939, Mylen ( welkeelk
zyn van 5000. voeten^ zal de aarde ondcr à
Middellyn hooger zyn 85 820. voeten, ofiy^.
mylen, als dczelve wcl is ondcr de Afpunten.
Over deze zaak kan mcer gelezen worden m
de P h i l o f o p h . M a t h . bl. 378. van den Wysgcct
N t i ¡ ; t o n . üok m de M c m o i r e s de / ' Acadmi^
R o y a l e 1701. bl. 169.. Deze aimeecing d«
aarde, zoo naauwkeurig als dezelvehecft können
gefchieden, en de uytgcvonde Bolronde
gedaante, brengd ons wedcrom tot denScheppcr.
En de aaufpraak van G O D zelven teg«
N A TT UU ÜÜ R R K U N D E .
yoù blyft van eeneonwrikbarcwaarheid : iVaar
' j i ' n a r t g j > , doe ik de a a r d e grondede? geeft het
te kernen, indien g j kloek v a n v c r f l n n d e z y r .
Jf^ie heeft bare muten g c z e t ? i v m t g y j u e e t h e t :
oftc " J i i e heeft over h a a r c c n r i e t f n o e r g e t r o k k e n ?
p e woorden van den Text zyn m i f c h a m me -
m a d d e j a h , - wie heeft der z e h e r maten g e f i e l t i
zeernadrukkelyk, niet te brengcnalleenlyktot
die algemene afmeeting der aarde, maar ook
uyc tebreiden tot alle declen, bergen, valeyen,
velden, ondcraardfchefpelonken, zeen, mcyren,
rivieren, tot het alderuytgelezenfte evenwicht
van deze met het gcheel en onder den
anderen, hct welk ik verder door het voorbeeld
van ons bergachtig Zwitzerland zoude können
bcwyzcn, by aldien zulks de tydtoeliec. M i d -
dah betckenc niet alicen eene m a t e , waar mede
het geen opgebouwd word moct worden genieeten
, maar eene volle , nette , volkomene ,
groote mate. Num. XIII. 32. z ^ n a n e f c h i m i d -
doth, mannen v a n m a t e n , menfchen van groote
lyfsgeftalte, mannen v a n groote ¡engte, L e u t e ,
die das M a ß haben, lieden die de maat hebben,
den Spanjaaren des medidos y de m e f u r a d o S i dewelke
de geraene mate te boven gaan. In dezen
zin is de aarde, gelyk wy boven hebben
|;ezien, van de alderwydlte uytbreiding ecn gebouw
van eene onmatige mare, ja van eene aldcrvolmaekfte.
i^Ä/j/jiseene/jff. r e g e t , pasloot,
mect - draad by Aquila k a n o o n , Symmachus
fchoinion m e t r o u , den L X X . f p a r t i o n , onsZuriprs
r e g u l a , eine S c h m i r a onder welke naam
niet alleen v o o r k o m d cen p a s l o o t , naar welk de
lechrftandige hoogrcns der gcbouwen gewoonlyk
opgenoomen worden^ maar ookeenerf^c/,
lyn, v o o r b e e l d , waterpas, naarweikdegezichtcindelyke
lynen, ikvoeg'er ookdemeec-ÄoCi/i«
by, naar welke de lengtcns der lynen gemeeten
worden. D e M e e f i e r s v a n hct bow^xien onder -
'• syzen d a t de lengtcns op de regel en l y n , de hoog -
tins op het p a s l o o t , de hoeken op de r j j i n k e l h a a k
voegcnäe i v o r d e n v e r e i f c h t . Cicero I I . B . A c a d .
Alle deze uytdrukkingen en fpreekwyzen, uyt
de Bouwkiinde , en Landmcetkiinde genomen,
geven te kennen in ecn gebouwde aldergrootfte
naauwkcurigheit, hct welk wel in den
cerften opflag onbefchaaft cn ongelyk fchynd,
plykende naar de puynhüpen van een ingevallengebouw,
maar in de buycenregeliglieit aldergcregelft
is. Dusdanig gcbouw befchryft
^ ^ ^ ^ W c w c n B a r t o l i R i a - e a t . d e l f a v i o L K 8.kap.
Welke tot Tytel hecfr: I I mondo con nuovo or -
àined' A ì - c h i t e t t n r a S c o m p o f i o , e p e r d o più ar -
^mofarncnte compoßo. f o u v i c n m i , dus zegd de
Wysgeer Kcdenaar, d' a v e r v e d u t o in int pa -
' " i j o d i r i c r c a t i o n e d' un P r i n c i p e , f r a le a l t r e
» J ß m e i m a p n r t i c u l a r camera t u t t a ß j i t n a c a -
P'iccto di r o v i n e , con un nuovo flilcd' A r c h i t e t -
J w c , che.ben potrebbe c h i a m a r j ì l ordine Scorn -
a t o , c da adoperarui non meno mgegno , e gin -
'he ne g l i a l t r i , d o v e n d ^ d a r e un.
9 1 Ì
fio, f m m e t r i a allo ( c o n c e r t a t o , e a r t e a l c a f o .
I n e n t r a r v i cagiona h o r r a r e , ¿ d i l e t t o , i l v e d e r f i
d i r o c c a t a in J n l capo ima f a b b r i c a r o n m a n t e ^ f e
non che, nel cadere f c o n t r a t e f i a v e n t u r a , come
m o f i r a lo firmo andamento delle pendenze ^ l u n a
p a r t e fiogata con / ' a l t r a , t u t t a m p i e fifofiienci
pofando b i z a r r a m e n t e f o p r a membra non p r o p r i e ,
e pur cofi ben a d a t t e , che f occhio non che r i f e n -
t i r f e n e come a m o n f i r i i o f i t à , fornmamente g o d e ,
t r o v a t a una non più v e d u t a f p e c i e d i p r o p o r t i o n e
e di b e l l e z z a , nella d e f o r m i t à , e nella f p r o p o r -
tionc. J o me c r e d o , che chi ne f o r m ó il difeg -
n o . v i fiudiajfe intorno i l doppio p i ù . che n u n a
f a b r i c a ben o r d i n a t a : má non e da ognuno l' in -
dicio ,• «t, Uii-, f. , curuc/tuvjl CiilfC unu.t
" ^ ^ ^ ' J J ' p a ì o , g r a t i a al d e f o r m e , regola allo fcon -
tender ne i l m a g i f i z r o
Isnoch over het 6. v
d d a n e j a h hathbagnou.
krikoi auteyspepeygafi- ,
auteys
• TS te v e r k h r e n g n a l - m a h
De LXX. epi tinos boi
t i s de e f i i n ho baloon li -
op welke de iïelfscirkels
v a f i z y n ? doch w i e is b y , die den hoekßeen op
dezelve h e e f t g e l e g d ? anderen hebben voor krikoi
h a i b a f e i s , boi katapeyges, g r o n d v e f i e n , palent
aan Auguftinus behagen a n a b a f i a k t e y r e s , li -
b r a m e n t a , t c g e n w i c h t e n . ünze Z u r i c h f c h e :
J V o r a u f ficben f e i n e S A u l e n ? oder , w e r bat
f e i n e n E c k f i e i n g e l e g e t ? Meteenwoord, opwclk
f o n d a m e n t is de aarde gebouwd r o p welke grcndveft
fteunt dezelve ? Wederom Spreekwyzen
uyt de burgerlyke Bouwkunde genomen, alwaar
in bekcnd is, dat dit onderfte gedeelte
van welk gebouw het ook zy hecht moeftzyn
en ftcrk, als op het welk het geheel gevaarte
van het hiiystiift. D k f o n d a m e n t z oo niet decu -
wig is, maar flap, zal hct gchele gebouw inflorten,
overalvaneenfplyten, enzalhctnoodwcndig
eindclyk ter nedervallen. Geven wy
acht op de grondvefting der aarde, zoo zien
wy aldaarniet by^tczynharderotfteenen, noch
cne vervallen puynhopcn ,
aarde zelve, ja zelis geen
gebouw eener onmeecbaar
, hiebt, ofhemel hangen,
•fte g rond, zclfs
nog gene moeraíl'
water. Wy zien
gevaarte in de vryi
T(
"en eenemaal eene byzondere, in zyn e zoort,
en van cene verwonderlyke timmeraadje woonplaars,
aan welke muuren, zolderingen, kamers
cntbreeken, alleenlyk is 'er het dak, de
zitplaats van menfchen en beeften. En nogtans
word 'er mei ding gemaakt van litbongonia
i o f i , hoek - ßeen, eben p h i n n a t a c h i door welk
naamwoord wy byzonderlyk verftaan können
die vicrftante fteenen van groote zwaarte, gewoonlyk
gclegd wordende op de hocken der
grondveften, twee muuren als zamenbindende.
Maar waar ter piaatze is nu deze lioeklleen der
aarde ? Zoek lang, nergens zult gy vinden,
zelfs in het middclpunr der aarde, wcrwaarts
gene tocgang word vergund, al waar alle bezwarende
kracht zieh op het middelpunt by
ccn zet, en alle ftreepen van bezwarmg, alle
ftralcn met alle de anderen wie die zyn hocken
uytmakcn: of, mynenthalven is het geoorlofd,
verftaa door lithon gooniaion Iiet yaße verband
,'•1!-; 1
h r ' - '
h i !