als : eene gesticht door G e r r i t C e s a r , in het jaar 1424; eene Van den
II. Geest, geslieht den 15 December. 141515, door W o e t e r v a n D i c h t e r e n
cn J a n G i j s b e r t s B o r g . Bovendien bevatte zij onderscheidene kapellen.
Nadat zij in bet jaar 1654 weder door den bliksem in brand geraakt
en lot den grond toe in kolen gelegd was, is zij opgebouwd zoo als
zij thans nog gezien wordt, en den 10 April 1659 ingewijd. De toren,
die voor den brand, drie omgangen had, en inet eene verheven spits
versierd was, werd plat toegedekt, zoodat hij nu maar twee transen
heeft. Het klokke- of voorspel werd achter gelaten maar er werden ne-
gen klokken in opgehangen, die allen door den vermaarden H e m o n y
gegolen zijn , en wanneer zij geluid worden eenen aängenamen en door-
dringenden klank geven. De kerk, zoo als zij thans gebouwd is ,
vormt een evenredig kruis. Het koor rust op twaalf pilaren , waarom
lienen een trans of omgang is , boven en onder met glas vensteren
verlieht. Het middelpand is van dezelfde hoogte als het koor, en
mede van bovenglazen voorzien j maar de zijpandcn of gangen , die
zoo breed als het middelpand zijn , zijn een weinig lagcr van dak ,
even als het noorder en zuider kruiswerk. Toen de kerk voltrokken
was, is het verwulf niet voltooid , hoewel er niets meer aan te doen
was dan bet met planken te bekleeden , hetwelk eindelijk in het jaar
1725 gescliied is , nadat er ten W. bij den toren een nieuw orgel
geplaalst was. Het koor is , even als de omloop, met onderscheidene
geschilderde glazen versierd, en er hangen acht koperen kroonen in
deze kerk. Öp bet koor ziet men de begraafplaatsen der oude Heeren
en Graven van C e l e m b o r g ; ook Staat daar eene fraaije marineren ly k.—
bus , waarin begraven ligt Vrouwe C a t h a r i n a A l i d a v a n d e r D e s s e n ,
Huisvrouw van den Heer v a n S l i n g e e a n d , in leven Baad en Burge-
meester der stad Rotterdam , welke te C e l e m b o b g in het jaar 1745 over-
leden is. Men vmdt in deze kerk mede nog eene uit den brand van het
jaar 1654 geredde bank , op welke het beeid van de H. B a r b a r a Staat.
Yroeger hadden de Herv. hier nog eene kerk, de Kl ei ne kerk
ofSt . J an s ker k geheeten, omdat zij voör de Hervorming aan den
H. J o h a n n e s den Dooper was toegewijd. Voor deze ‘kerk , welke op
den Wal stond, werd destijds de Pastoor genomen uit de abdij van
Marienweerd, van welke de Abt een zeer aanzienlijk huis naast deze
kerk had staan , alwaar hij somwijlen voor eenigen tijd zijn verblijf
nam, en daarom de Abdij genoemd werd. Na het jaar 1531 is aan
de westzijde tegen deze kerk een toren gebonwd, die met twee om-
gangen voorzien was , zijnde het onderste gedeelte vier- en het bo—
venste achtkant -opgemetseld , en gedekt met eene verheven spits.
In dezen toren hingen drie klokken , twee door J an T o l h w s , en de derde
door den vermaarden F 'r a n c i s c u s H em o n y gegoten. De kerk rustte
op twee rijen pilaren. In het jaar 1596 gaf F e o r i s , Graaf van Culem-
iorg bevel, om deze kerk, die toen bouwvallig werd, te hersteilen',
hetwelk ook geschiedde. Later weder vervallen zijnde, deed Graaf
G e o r g e F r e d e r ik haar, in het jaar 1684, anderwerf opmaken, met
uitdrukkelijken last, dat , wanneer de kerk in Staat was gesteld,
er ten minste cenmaal Js weeks in zonde gepredikt worden, hetwelk
evenwel niet geschied is. Op het koor lagen begraven, F r e d e r ik v a n
W in s s e n , laatste Abt van Marienweerd, die tot de Hervormde gods-
dienst was overgegaan, en zijne huisvrouw, zoo als aldaar nog eene
blaauwe zerk, met zijn geslacbtwapen en een opschrift, te zien
was, toen deze kerk werd afgebroken en de plaats , waar zij gestaan heeft,
tot een begraafplaats ingerigt.
De Evangel ische Lut h e r s c b e kerk, voorheen de St. P e te rs -
kerk of Gas thui skerk geheeten , staande op den hoek van de Ach»
terstraat en de Golberdingsche straat, is na het jaar 1422, in de plaats
van een vroeger aldaar gestaan hebbende kerk, welke door den brand
van dat jaar vermeid was, weder opgebouwd. In het jaar 1566 stond
F e o r i s I , Graaf van Culemborg, toe, dat de Hervormde leer in deze
kerk zou worden gepredikt. Dit duurde echter niet lang, want in bet
volgende jaar moest de Graaf, zoowel als de andere Hervormden bet
land ruimen. Na de paciiicatie van Gent echter weder teruggekeerd ,
gaf hij de St. Barbarakerk aan de Hervormden , en de St. Peters-
kerk bleef alsnu verlaten, tot dat G e o r g e F r e d e r i k , Graaf » a n Waldeck
en zijne gemalin E e i s a b e t h C h a r l o t t e , Gravin van Nassau, die in de
jaren 1676 en 1677, op eigen kosten , ten dienste van hunne geloofs-
genooten, de Evangelisch-Lutherschen , deden vernieuwen en opbouwen ,
lerwijl zij haar bovendien begiftigden met een fonds , dat toereikend was
tot het onderhoud van eenen Predikant, eenen koster en voorzanger,
alsmede met eenen vrije woning voor den Predikant. De kerk is een
fraai, ruim en zindelijk gebouw. De predikstoel, die thans tegen het
koor geplaatst is -, stond weleer dwars tegen den zuidermuur, omdat
ten N ., buiten tegen de kerk aan , een gebouw, bestaande uit vier ver-
trekken , opgetrokken was, hebbende het uitzigt in de kerk, in welke
vertrekken het vorstelijk hof en de hovelingen , gedurende de godsdienst-
oeferiing zieh bevonden. De kerk is versierd met onderscheidene koperen
kroonen en geschilderde glazen, zijnde giften van de vorstelijke familie.
Ten W. , tegen den gevel, is eene gaanderÿ en daarop een orgel, hetwelk
in het laatst der zeventiende eeuw door Jonkheer E m a n e e l F r e d
e r ik d e M o n t f o o r t , een Roomsgezind edelinan, die te C u l e m b o r g
woonde , aan deze kerk vereerd is. Deze kerk is in het jaar 1839
geheel vernieuwd.
De R. K. Kerk, op de Markt, is aan de H. B a r b a r a toegewijd.
De voorgevel, welke op eenige pilaren rust , is zeer fraai, inwendig
prijkt zij met drie altaren, eenen fraai gewerkten predikstoel en de
borstbeelden van eenige voorname Jezuiten. — De R. K. hadden, be-
halve de hiervoor vermelde kerken, nog drie kapellen, zoo in als
onder C u l e m b o r g , als een aan den Havendijk, tot het Elizabeths-gasthuis
behoorende, en thans dienende lot stal ; een even buiten de Zandpoort,
de St. Anne-kapel geheeten , die door de beeldstormers, nadat alle
beeiden en schilderijen in eenen nacht vernield en verbrijzeld waren ,
in het begin van Augustus 1566, is omver geworpen ; en eene te Re-
di chem; zie voorts dat woord.
De Kerk der R. K. van de oude Clerezij of J a n s e n i s l e n
aan de Varkenmarkt, in het jaar 1836, wegens bouwvalligheid, afge-
keurd zijnde, is in de plaats daarvan een nieuwe gesticht, die den
16 November van dat jaar door den Aartsbisschop van Utrecht is inge-
vnjd. — De Synagoge op de Wal is zeer klein.
Men heeft er een uitinuntend We es hu i s , aangelegd door vier Exécuteurs
, van den uitersten wil van vrouwe E l iz a b e t h v a n C e l e m b o r g , de dato
25 Mei 1555, en voltrokken door M i l c h io r v a n C u l e m b o r g , eenen dier execu-
teuren, zijnde de andere inmiddels overleden.Voornoemde vrouw E l i z a b e t h ,
liad bij dit Testament besproken , dat alle hare giften , legaten , doodschul-
den, enz. voldaan zijnde, de regte armen het overschot van hare goe-
deren zouden erven en genieten. Om aan dit Christelijk oogmerk te vol-
.doen , besloten de exécuteurs een weeshuis te stichten , voor 48 kin-
deren , namelijk 24 jongens en 24 meisjes, alsmede voor 12 maagden ,
III. D e e l . JO