Z i j berat de st. Culenborg en de twee buitenbuurten Redichem
of Reckum ten 0., en Goi lberdingen ten W. der stad, en be-
slaat eene oppervlakte van 2373 bund. 87 v. r. 34 v. eil., telt ruim
4900 inw. , die meest hun bestaan vinden in den handel en den land-
bouw j ook lieeft men er stoelenmakerijen , steenovens, eene branderij,
eene aardappelsiroopfabrijk en eene looijerij van inlandsche buiden.
De Herv., die er 2000 in getal zijn , maken eene gem. uit, welke
tot de klass. van Tiel, ring van Culenborg behoort, en door twee Pre-
dikantcn bediend wordt. De eersle , die in deze gem. het leeraarsambt
beeft waargenomen , is geweest, in de jaren 150.3 en 1366, zekeren
G e r a r b u s . Onderdelater alhier gestaan hebbende Predikanten verdienen,
zoo ora hunne geleerdheid als om hunne uitgegeven Schriften, eene bij-
zonderc vermelding J o z u a » e l a G r a v e , B e r n a r b u s b e M o o r , G i s b e r t u s
O o s t r o m en W i i h e lm u s A i b e r t ü s B a c i u e n e . Het beroep is eene koninklijke
collatie.
De Evang. Luth. , wier getal hier 30 beloopt, vormen , met die
van eenige gem. uit den omtrek, waaronder Leerdam, Tiel en
Buren behooren , eene gem., welke ruim 200 zielen telt, en tot den
ring van Utrecht gerekend wordt. Als eerste Predikant beeft in die
gem. gestaan V a l e n t i jn K l i j n s m i t , die in het jaar 1676 herwaarts
kvam en in het jaar 1680, om zijne groote hekwaamheid j door Ernst ,
Hertog ran Saksen-Hilborghausen, tot Superintendent in zijne landen
werd aangesteld. Het beroep geschiedt door'den kerkeraad.
De B. K., van welke men er 2200 aantreft en daaronder 1700 comm. ,
maken eene stat. uit, welke tot het aarlspr. van Utrecht gerekend
en door twee Pastoors en eenen Kapellaan bediend wordt.
De R. K. der oude Clerezy pf Jansenisten, welke er ruim 170 zielen
teilen, vormen eene stat., welke door eenen Pastoor bediend wordt.
De Israelieten, van welke er ongeveer 140 wonen, hebben hier eene
Synagoge, waarin de dienst verrigt wordt door eenen Voorzanger en
Yoorlezer.
Men telt in deze gem. 3 scholen, welke te zamen gemiddeld door
400 leerlingen bezocht worden.
De stad C d l e n b o r s ligt 4 u. N. W. van Tiel, omtrent 2 u. O. ten
Z. van Vianen , en 6 u. N. O. van Gorinchem , aan de linkerzijde der
Lek, in een zeer aangenaam oord, omringd van breede grachten,
fraaije singels, heerlijke dreven en vruchtbare boomgaarden; 31° 57'
28" N. Br. 22° 33' 27" 0. L.
Het is een net plaatsje, dat in het jaar 1518 een beschreven slads-
regt bekwam. Önder de regten en vrijheden in dien tijd aan de poor-
teren van C u l e n b o r g gegevpn , wordt ook gewaagd van het regt van vrij
verblijf voor zulken, die voor hun goed gedrag konden en wilden borgstellen,
zoodat er de Heer geen nadeel van te’ vreezen heeft, Het regt
van vrijgeleide , voor bankbreukigen en zekere misdadigers . zou, naar
men wil, van overoude tijden den Culenborgers tocgekomen hebben.
Ook werd er te C u l e n b o r g aan ongelukkigen, of die voorwenden zulks
te zijn, nog tot aan de omwenteling van het jaar 1795, bescherming
verleend; doch alleen bij voorraad en tot weder opzeggens toe, wanneer
bleek dat hun voorgeven valsch was. Op de meeste misdaden waren,
in de oude stadsregten, geldboeten gesteld. Ook werd er in toege-
laten, dat men zieh van vonnissen van Schepenen van C u l e n b u r g , op
het hof te Arnhem mögt beroepen.
De stad was voorheen bloeijender en heeft vooral veel geleden door
het verplaatsen van de hier gevestigde geweerfabrijk naar Luik, betw
e l k gedurende onze Vereeniging m e t F ra n k r ijk geschied is , en vele
inwoners n a a r elders h eeft doen verhüizen.
f C u l e m b o r g is in drie blokken verdeeld , zijnde de Bi nn en stad , de
Ha vendi jk en de Nieuwstad, geheeten. Deze drie blokken zijn door
muren en grachten van elkander gescheiden. De binnenstad is het
oüdste en aanzienlijkste gedeelte der stad. De Nieuwstad is wel het
gtootste in omtrek doch zeer ijl gebouwd en bewoond. De Havendijk,
dat het kleinste blok is , wordt veel bewoond door schippers. Er zijn
vier poort.cn als: de Lekpo o rt ten N., de Slotpoor t ten 0., de
Zandpoor t t enZ.cn de Gol ber di ngs chepoor t ten W. Bovendien
had men' er vroeger nog twee binnen poorten , de Ha v enp o o r t en de
Lank s in e e r p o o r t geheeten , van welke de laatste echter afgebroken is.
P Men heeft er eene, in 1518 , op bevel van A n t h o n i s v a n L a l a i n g en
E l i z a b e t h v a n C u l e b b o r g , gegraven haven. — Men telt er ongeveer 36
straten en drie markten, zijnde de Gr o o t ema r k t , de Vi s c hma r k t ^
en de Yar k e nma r k t . — Er worden vier vrije markten gehouden , \
zijnde twee paardenmarkten , beginnende de eerste Vrijdags voor half-
vasten en eindigende Zaturdags in de volgende week ; de tweede Maan- j\T
dag na Pinksleren ; eene magere ossen- , koeijen- , schapen- en var-
kenmarkt, die Dingsdags na beloken Paschen begint en tot den eerslen y
Dingsdag in Mei dimrt , en eene vette beestenmarkt, ingaande den 21 X
October en eindigende den 25 dierzelfde maand , ofscboon zij iederen 1
Dingsdag voortgezet wordt., tot den derden Dingsdag in November. De J
kermis valt in zondags na Pinksteren en duurt acht dagen. — - C u l e m - /
b o r g telt binnen zijne W'allen ruim 4000 inw.
■ '» Onder de openbare gebouwen plagt vooral het grafelijk slot of Kast
e e i te Cu l e n b o r g uit te munten , hieraan zullen wij echter een
afzonderlijk art. wijden ; zie dus hieronder C u l em b o r g ( K a s t e e l v a n ) .
*l|Het s tadhui s , staande aan het einde der Groote markt, is in het
jaar 1534 gebouwd door A n t h o n is v a n L a l a in g , Graaf van Hoogstraten en
E l i s a b e t h v a n C u l eWb o r g . Het rust op zware kluizen en kelders, in
welke vroeger de Vleeschl i al gehouden werd, doch die tbans totwijn-
kelders dienen , "heeft van voren eene zeer hooge stoep, tot welke men
ter wederzijde längs onderscheidene blaauwe arduinsteenen trappen op-
klimt. De borstwering van de stoep is versierd met vier leeuwen,
van welke de twee benedenste ieder het wapen der stad en de twee
bovenste ieder dat der toenmalige Heeren van C u l e m b o r g vasthoud'en.
Het gebouw is zeer hoog , en pronkt met eenen sierlijken , doorluchtigen
toren van twee verdiepingen.
BVeoeger is hier eene Munt geweest, waarvan het gebouw in de
Ridderstraat stond, en tbans dient tot looijerij , zijnde het sedert jaren
niet meer tot Munt gebruikt.
■ B e Hervormde k e r k was voor de Reformatie aan de H. B a r b a r a
toegewijd.
De eerste kerk te C u l e k b o r g was gebouwd door J a n I , Heer van Culemborg
, maar moet van geen zeer grooten omvang geweest zijn , en werd ,
öaar het sehijnt in of even voor het jaar 1310 vervangen door eene,
die J a n II , Heer van Culenborg, deed bouwen. Zeker gaat het dat zij in
het gezegde jaar met toestemming van G u ib o v a n A v e n n e s , den twee en
veertigsten Bisschop van Utrecht, gescheiden is van de moederkerk te
Beusichem, waartöe zij tot dus verre behoord had. Ruim honderd
jaren later, namelijk, in het jaar 1421, werd zij tot eene kollegiale kerk
verheven door H u b e r t V , Heer van Culenburg, die er een kapittel van
acht kannonniken in stichtte. Er waren in deze kerk vier vikarijen j