sterrewacht van Leiden. Van laatstgenoemde sterrewacht zziiijjn n V11
bovendien in vroegere jaren reeds de lengteverschiUen bepaald
met Göttingen, Leipzig, Dangast, Brussel, Bonn, Greenwich
en Parijs.
CH. M. SCHOLS.
OVERZICHT DER CARTOGRAFIE IN NEDERLAND
GEDURENDE DE LAATSTE VIJFTIG JAREN.
9 ij de herdenking van het vijftigjarig bestaan van het
Koninklijk Instituut van Ingenieurs kan het niet
onbelangrijk zijn mede eenige bladzijden te wijden
aan de vlucht, welke onze cartografie in dattijdvak
genomen heeft.
Behalve de vele belangrijke werken, door particulieren ver-
yaardigd en in den handel gebracht, zoowel ten dienste van
bet onderwijs als van de wetenschap, waarop wij later wenschen
terug te komen, werden in de laatste helft dezer eeuw schier
alle thans bestaande groote topografische standaardwerken in
het leven geroepen en voor het meerendeel reeds voltooid.
De voornaamste groote werken op topografisch gebied werden
van Regeeringswege uitgevoerd en aan de «Topografische Inrich-
ting van het Departement van Oorlog» ter reproductie op-
gedragen.
Hiertoe behooren in de eerste plaats de navolgende kaart-
werken:
de Topographische en Militaire kaart des Bijks op de schaal
van 1:50000, in 62 bladen;
de Chrom o-topographische kaart des Bijks op de schaal van
1:50000, in 62 bladen;
de Chromo-topographische kaart des Bijks op de schaal van
1 : 25 000, in 776 bladen;
dezelfde kaart in schets;
de Chromo-topographische kaart des Bijks op de schaal van
1:200 000, in 19 bladen;
dezelfde kaart in schets;
de Topographische atlas van het Koninkrijk der Nederlanden
op de schaal van 1: 200000, in 19 bladen;
de Waterstaatskaart van het Koninkrijk der Nederlanden
op de schaal van 1:50 000, in 183 bladen;
de herziene Bivierkaart op de schaal van 1:10 000;
de Afstandswijzer van het Koninkrijk der Nederlanden op
'de schaal van 1:200 000, in 6 bladen;
de Geologische kaart van Nederland op de schaal van
1:200000;
de Chromo-topographische kaart van Java en Madoera op de
schaal van 1:100 000.
Aangezien van deze uitgebreide kaartwerken voortdurend
wordt partij getrokken niet alleen voor defensiebelangen, maar
ook voor aangelegenbeden van waterstaatkundigen en anderen
aard, is een beknopt overzicht van elk van de voomoemde kaartwerken
hier wel ter plaatse.
De T op o g rap h isch e en M ilita ir e kaart des Bijks
op de sch a a l van 1:50000.
Reeds in 1820 benoemde Koning W il l e m I eene commissie
om te onderzoeken, op welke wijze eene kaart van het geheele
Bijk zoude moeten worden vervaardigd, geschikt voor het gebruik
bij alle takken van den openbaren dienst.
Met vaststelling van de schaal der kaart op 1:50 000 werd
voorts bepaald, dat als bouwstoffen voor de samenstelling gebruik
gemaakt moest worden van de driehoeksmeting van den geneiaal
K r a ye n h o f f , van de grondplans van het kadaster, en,
voor het hydrografisch gedeelte der kaart, van de gegevens
van het Departement van Marine, terwijl de secondaire drie-
hoeksmeting, de reductie en de verkenning van het terrein
door de zorgen van het Departement van Oorlog zouden geschieden.
Van het jaar 1841 af werd de verkenning van ons land op
de schaal van 1:25 C00 door officieren van den Generalen Staf
(Militaire Verkenningen) onafgebroken voortgezet. De minuut-
bladen werden op de halve schaal gereduceerd en aan de
Topographische Inrichting op steen gegraveerd, een arbeid, welke
voor het meerendeel met. groote energie werd geleid door den
generaal-majoor J. A. B e s ie h .
In 1863 werd de kaart in den handel verkrijgbaar gesteld.
Evenwel bleek reeds spoedig, dat de veranderingen in ons
land z66 aanzienlijk waren, dat eene voortdurende om- en
bijwerking noodzakelijk bleef.
Aanvankelijk slechts in gravure afgedrukt, werd de kaart
later door overdruk gereproduceerd in kwart-, daarna in geheele
bladen, en in 1873 als eene goedkoope uitgave voor officieren
van het leger verkrijgbaar gesteld.
Ten einde ook andere belanghebbenden, in Bijks-, Provinciale-
of Gemeentedienst, in de gelegenheid te stellen, zieh dit kostbaar
werk tegen den meest billijken prijs te kunnen aanschaffen,
werden in 1887 de bepalingen omtrent de aanschaffing van
kaarten door den Minister van Oorlog herzien, in dier voege,
dat thans alle officieren, onderoffieieren en minderen tot leger,
vloot of schutterij behoorende, alle ambtenaren in ’s Bijks dienst
of in eenigen tak van ’s Bijks dienst, in Provincialen- of in
Gemeentedienst de kaarten op de aangegeven wijze kunnen
aanvragen (*).
De Chromo-topographische kaart des Bijks op
de schaal van 1:50000.
Ofschoon de Topographische en Militaire kaart zeer goed
aan de gestelde eischen voldeed, was het toch moeielijk om
met een oogopslag het net van kunstwegen, kanalen en beken
waar te nemen, zoomede de uitgestrektheid van cultures, vooral
van heidevelden en van bosschen, te overzien. Het gevolg
hiervan was, dat men al spoedig overging tot het kleuren van
de kaarten. Dit kleuren evenwel was niet alleen een tijdroovende
arbeid, maar had bovendien het nadeel, dat bij het gebruik
van de kaart te velde in den regen, de verf zieh oploste en
ten gevolge hiervan de kleuren in elkander liepen.
De groote vooruitgang in het drukken van kleuren, alsmede
het toenemend gebruik van snelpersen, maakten het ook hier
mogelijk om de Topographische en Militaire kaart in kwartbladen
in kleuren te drukken, waarbij tevens de gemeentegrenzen
konden worden aangeduid. In 1885 werd met dit werk een
aanvang gemaakt en thans zijn reeds 40 van de 62 bladen
voltooid.
De Chromo-topographische kaart des Bijks op
de schaal van 1:25000.
In 1865 werd met de vervaardiging van deze kaart een aanvang
gemaakt. Aanvankelijk uitsluitend bestemd voor oorlogs-
gebruik en, met hetoog op de verdedigingswerken. welke er op
zijn voorgesteld, streng geheim gehouden, werd zij in 1887 ook
(*) Zie „Nederlandsche Staatscourant” ■
bijvoegsel.
9 Jonuari 1807. No. 7, 2de
z o n d e r a a n d u i d i n g v a n v e rd e d ig in g sw e r k e n g e d r u k t e n v e r k r ijg b
a a r g e s te l d .
De g r o o te w a a r d e v a n d e z e v o o r v e l e r l e i d o e l e in d e n t e b e z ig e n
k a a r t w o r d t n o g v e r h o o g d d o o r d e v e r k r i jg b a a r S t e ll in g v a n d e
s c h e t s d e r k a a r t , z i jn d e e e n i n li c h tg r i j z e t i n t v e r v a a r d ig d e
o n d e r d r u k , w a a r o p m e n o n tw e r p e n i n v e r s c h i l l e n d e k l e u r e n
k a n v o o r s te l le n .
Meer dan 300 bladen zijn reeds gereed en verkrijgbaar gesteld.
De Chromo-topographische kaart des Bijks op de
schaal van 1:200000, en dezelfde kaart
in schets.
Deze kaart bestaat uit 19 bladen, bladwijzer en titelblad.
Alleen de schets der kaart, zijnde een in lichtgrijze tint vervaardigde
onderdruk, is per blad verkrijgbaar gesteld.
De Top ograp hische a tla s van h e t Koninkrijk der
Nederlanden op de sch a a l van 1 :-200000.
Deze atlas, in zwart gedrukt, bestaat uit 19 bladen, bladwijzer
en titelblad. De jongste uitgave is van 1885.
Het d'ebiet is opgedragen aan de firma J. Sm u l d e r s e n C°.
te ’s Gravenhage.
De Waterstaatskaart van het Koninkrijk der
Nederlanden o.p de schaal van 1:50000.
Het gemis aan een aanschouwelijk overzicht van de verschillende
bemalingen, uitwateringen en uitgestrektheid van
de polders, van het boezem water, van de uitgestrektheid van
het boezemgebied, van kunstwegen en kunstwerken, kortorn
van al wat tot den waterstaatkundigen toestand van ons Rijk
behoort, deed in 1864 den minister mr. J. R. T h o r b e c k e het be-
sluit nemen om de zeer omvangrijke beschrijvingen van onzen
waterstaatkundigen toestand grafisch te doen voorstellen en
de administratieve gegevens op den rand van elk blad te om-
schrijven.
Het ontwerpen werd“ toevertrouwd aan den inspecteur van
den Waterstaat in Algemeenen Dienst F. W. C o n r a d en den
toenmaligen chef van de Topographische Inrichting, destijds
luitenant-kolonel van den Generalen Staf Be s ie r , gesteund door
den toenmaligen inspecteur aan die inrichting C. A. E c k s t e in .
Het bestaan van de Topographische kaart op de schaal van
1:50 000 gaf al dadelijk het denkbeeid aan de hand om die
kaart tot onderdruk te gebruiken, terwijl een nieuw procédé
tot reproductie van kleuren (*), dat omstreeks dien tijd door
den ondergeteekende was uitgevonden, den meesten waar-
borg gaf voor de grootste nauwkeurigheid en de meest zuivere
uitdrukking bij het in druk brengen.
De vervaardiging van de minuutbladen werd opgedragen
aan den Algemeenen Dienst van den Waterstaat en de reproductie
van de kaart aan de Topographische Inrichting toevertrouwd.
Zij werd in 1892 voltooid. Van de bladen Nos. 19, 25, 30,31,
37, 38, 54 en 55 is reeds een herziene herdruk versehenen.
Yoor de belangrijke détails van deze kaart vermeen ik kort-
heidshalve te mögen verwijzen naar de • Aanteekeningen omtrent
de geschiedenis en de inrichting der Waterstaatskaart van
Nederland», in 1892 uitgegeven door het Departement van
Waterstaat, Handel en Nijverheid, en voor de reproductie naar
de Voordracht van den ondergeteekende, gehouden in de «Ver-
eeniging ter beoefening van de Krijgswetenschap» op 21 Januari
1889 over de productie en de procédés van de Topographische
Inrichting.
(*) Zio omtrent d it procédé de besclirijving;onderdoRcsidentieknarten van Jav a
en Madoera.
De herz ien e Rivierkaart op de sch a a l van 1:10000.
Reeds bij beschikking van.den Minister van Binnenlandsche
Zaken van 15 April 1829 werd bepaald, dat kaarten zouden
worden vervaardigd van de hoofdrivieren des Rijks zooals: de
Rijn, de Lek, de Waal, de Maas en de Schelde.
Dit werk werd ondernomen- onder de leiding van den hoofd-
ingenieur, later hoofdinspecteur van den Waterstaat L. J. A.
v a n d e r Kun en achtereenvolgend opgedragen aan den hoofd-
ingenieur F. W. Co n r a d en den toenmaligen inspecteur in
Algemeenen Dienst den heer P. C a l a n d .
In 1829 begonnen, waren de metingen en berekeningen voor
al de rivieren (de killen en zeegaten uitgezonderd) eerst in
1855 afgewerkt, terwijl in datzelfde jaar een aanvang werd
gemaakt met de reproductie van de rivierkaarten op de schaal
van 1:10 000.
In 1871 werd een begin gemaakt met de geheele vernieuwing
van de rivierkaarten, welke onder den naam van «Herziene Rivierkaart
» op de schaal van 1:10 000 het licht zagen.
Dit belangi-ijke werk, dat met de grootst mogelijke zorg moest
worden uitgevoerd, werd onder leiding van den hoofdingenieur
van den Waterstaat in Algemeenen Diensten onder toezicht van
den hoofdinspecteur van den Waterstaat hoofdzakelijk opgedragen
aan civiel-ingenieurs. De Topographische Inrichting werd
met de reproductie belast.
De Afstandswijzer van het Koninkrijk der Nederlanden
op de sch a a l van 1:200000.
Vermelden wij nog den Afstandswijzer van het Koninkrijk
der Nederlanden in 6 bladen op d e . schaal van 1:200 000,
mede aan de Topographische Inrichting samengesteld en bewerkt,
die, ten gevolge van de nieuwere comfnunieeatiemiddelen, meer en
meer in onbruik is geraakt, doch aan het leger groote diensten
heeft bewezen.
De Geologische kaart van Nederland op de
schaal van 1:200000.
De Geologische kaart, waaronder een Hoogtekaart van Nederland,
vervaardigd door wijlen dr. W. C. H. S t a r in g , werd in
1869 voltooid. De reproductie had, voor rekening van het
Departement van Binnenlandsche Zaken, aan de Topographische
Inrichting plaats.
De samenstelling van de kaart —• tot heden de eenige geologische
kaart van Nederland — geschiedde bijna geheel door
den heer S t a r in g persoonlijk.
De kaart werd in 1889 onveranderd herdrukt.
De H ydrografische kaarten.
Onder de belangrijke werken, die van Regeeringswege uitgevoerd
zijn, behooren voorts vermeld te worden de kaarten en beschrijvingen
van de Nederlandsche zeegaten, uitgegeven op last van den
Minister van Marine en bewerkt aan de AfdeelingHydrographie
van het Departement van Marine.
Ongeveer een vijf-en-twintig-tal kaarten, met groote zorg bewerkt
en in kopergravure uitgevoerd, zagen reeds het licht en
worden voortdurend met de nieuwste gegevens herdrukt.
De R e sidentieka a rten van Java en Madoera
op de schaal van 1:100 000.
Alhoewel deze kaarten niet onder de Nederlandsche cartografie
zijn te rangschikken, heb ik gemeend daarvan toch een beknopt
overzicht te mögen geven, omdat de samenstelling en reproductie
op de schaal van 1:100 000 van dit kostbaar werk hier te
lande aan de Topographische Inrichting plaats had en aanleiding