polderbemaling, onder anderen in 1894: 2 compound stoom- 1
machines met twee schepraderen, elk 600 M*. opvoer per minuut;
hoogdrukwaterleidingen, onder anderen in 1896: de waterleiding
te Zeist.
10. E. J. Smit en Zoon, Hoogezand, polderbemaling, onder
anderen in 1895, zuidpolder Grootegast.
11. Gebr. Stork en O., Hengelo, polderbemaling: pomprad-,
scheprad- en centrifugaalpompgemalen voor binnen- en buiten-
land, onder anderen: directwerkend compound centrifugaalporap-
gemaal «de Lijmers», vermögen 360 M’. water per minuut;
pompradgemaal «Ferrara» (Italie), vermögen 166 waterpaarde-
krachten ; hoogdrukwaterleidingen: vervaardigd werden de vol-
leclige installaties voor 21 waterleidingen in Nederland, onder
anderen eene compound-pompmachine voor filter- en toren-
pompen van 300 MJ. per uur voor de Groninger waterleiding.
c. I n r i c h t i n g e n v o o r z u i v e l f a b r i e k e n .
1. W. Hubert en O., Sneek, 28 stoomzuivelfabrieken, geheel
of gedeeltelijk gränstalleerd.
2. Sepp en C’., Ensched6, 73 stoomzuivelfabrieken, geheel of
gedeeltelijk gränstalleerd.
3. Gebr. Stork en C®., Hengelo.
d. M a c h in e r i e e n v o o r d e s u ik e r f a b r i c a g e .
Deze worden als specialiteit vervaardigd door de fabrieken:
1. Machinefabriek «Katendrecht», Rotterdam.
2. Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en Spoorwegmate-
rieel, Amsterdam. Ala voortzetting van het gereorganiseerde
bedrijf der vroegere Koninklijke fabriek werd ook op dit, door
deze vroeger met zeer goed gevolg bearbeid terrein met nieuwe
kracht gewerkt. De fabriek leverde reeds versohillende belangrijke
installaties voor de beetwortelsuikerfabrieken hier te lande en
de rietsuikerfabrieken op Java af.
3. Gebr. Stork en C0., Hengelo, vervaardigden onder anderen
volledige fabrieksinstallaties voor rietsuikerfabrieken: 1°. met
suikerrietmolens voor Java en 2°. met diffusie voor Java en
Mexico.
e. M a c h in e r i e e n v o o r d i v e r s e m a c h in a l e
en c h em i s c h e b e d r i jv e n enz.
Deze worden geleverd door de volgende machinefabrieken : (*)
1. P. M. Duyvis en C0., Koog aan de Zaan, oliefabrieken en
stoomhoutzagerijen, onder anderen in 1895: houtzagerij voor
140 balken en 130 platen per dag: zoo ook in 1897: olie-
fabriek voor eene productie van 80000 lijnkoeken per week.
2. W. H. Jacobs, Haarlem, stoomheimachines, enz., veentrek-
machines, machinerie voor stoomwasscherijen en zagerijen.
3. Hii. Jonker & Zn., Amsterdam, machines voor lithographie
en typographic.
4. D. H. Landeweer & Zn., Martenshoek, aardappelmeel- en
stroopfabrieken, onder anderen voor fabrieken der firma W. A.
Schölten te Groningen.
5. Maatschappij «de Maas«, Rotterdam, artillerie-materiaal,
ontsmettingsovens.
6. Gebr. Merx, Tilburg, machinerie voor de wolinduslrie.
7. J. L. Nering Bögel & C°., Deventer, machinerie voor de
koffiebereiding.
8 Penn en Bauduin, Dordrecht, installaties voor de gas-
fabricage.
9. Utrechtsche Machinefabriek: LouisSmulders&C#.,Utrecht,
installatie voor de gasfabricage, onder anderen gasfabriek
te Eindhoven.
(*) Op d it g-ebied vooral zijn nog vele kleinere reparatie-fabrieken met vrucht
werkzanm. die hier niet worden vermeld, omdat zij n ie t behooren to t de eigenlijke
mac hi ne-fabrieken.
10. Sepp & C°., Enschede, chemische fabrieken in binnen- en
buitenland.
11. E. J. Smit & Zn., Hoogezand, stoom-landbouwwerktuigen.
12. G. W. van Westrhenen & C°., Nijmegen, steenmachines.
13. H. T . Wiegerink & C°., Nijmegen, steenmachines.
14. G J. Wispelwey & C°., Zwolle, installatie van gasfabrieken.
/ . Signaalwezen voor spoor- en tramwegen.
1. Alkmaarsche IJzer- en Metaalgieterij, Alkmaar, signaal-
materieel, onder anderen: de beveiliging door mechanische toe-
stellen van het Centraal Station en verdere emplacementen
te Amsterdam; dergelijk werk voor Nederland en Kolonien,
Frankrijk en Afrika.
g. Appendages.
1. Alkmaarsche IJzer- en Metaalgieterij, Alkmaar, kranen,
afsluiters en verdere benoodigdheden voor gas- en waterleidingen.
2. G. Dikkers & C°., Hengelo, appendages voor stoomketels
en stoommachines en voor waterleidingen.
h. E lektro -techn iek.
1. Naamlooze Vennootschap «Eleetrotechnische Industrie»,
voorheen Willem Smit & C"., Slikkerveer, dynamos en toe-
stellen voor elektrisch licht en krachtsbedrijf; volledige installaties.
2. John Kievits en van Reede Czn., Papendrecht, dynamos.
3. Koninklijke Nederlandsche Machinefabriek, voorheen E. H.
Begemann, Helmond, dynamos.
j . Rollend spoorwegmaterieel.
1. Machinefabriek «Breda», Breda, tramweglocomotieven; af-
geleverd werden: 150 locomotievon.
2. Nederlandsche Fabriek van Werktuigen en Spoorweg-
Materieel te Amsterdam, rollend materieel; afgeleverd werden:
4990 goederenwagens en andere wagens, van verschillende types
voor binnen- en buitenlandsche spoorwegen; locomotieven.
ifc. Brug- en kapconstructies, enz.
1. Van Dorsser en ter Horst, Dordrecht, overkappingen voor
verschillende gasfabrieken, ijzeren ophaal- en draaibruggen.
2. Ensink & C“., Hilversum, bruggen, onder anderen: voor de ge-
meente Amsterdam en voor de Mooirivier te Potchefstroom (Z.-A.);
overkappingen, onder anderen: voor het station te Groningen.
3. W. H. Jacobs, Haarlem, sluisdeuren, onder anderen: voor
I de Noordzeesluizen te Amsterdam.
4. Koninklijke Nederl. Grofsmederij te Leiden, bruggen en
k a p p e n , reservoirs, onder anderen: van het systeem I m t z e t e
Delft, gashouders, onder anderen: teleskopeeren van een gas-
houder te Leiden.
5 . Koninklijke Nederlandsche Machinefabriek, voorheen E. H.
Begemann, Helmond, bruggen en kappen, onder anderen: perron-
overkapping station ’s Hertogenbosch van 14 500 M*. oppervlakte.
6. Machinefabriek «de IJsel», W. E. Penning, Kämpen, bruggen
enz., onder anderen voor de Zuid-Willemsvaart te Dedemsvaart;
lichttorens, onder anderen te IJmuiden.
7. Maatschappij «IJzergieterij de Prins van Oranje»,’sGraven-
hage, bruggen, onder anderen: de Koningsbrug en een deel van
de viaduct te Rotterdam; kappen, onder anderende stations
te Rotterdam, ’sGravenhage en Arnhem; gashouders.
8. Penn en Bauduin, Dordrecht, draai- en vaste bruggen;
ku8tlichttorens van 3 tot 60 M. hoogte; boeien, gashouders,
reservoirs voor waterleidingen.
9. De Vries RobbAen C“., Gorinchem, bruggen en kappen.
10. G. J. Wispelwey en Cn., Zwolle, bruggen; afgeleverd werden:
187 stuks bruggen, onder anderen de Halvemaansbrug te Amsterdam
; gashouders, lichttorens.
l. W e r k tu ig e n v o o r g r o n d v e r p l a a t s in g . I
1. Koninklijke Nederlandsche Grofsmederij, Leiden.
2. Machinefabriek «de IJsel», W. E. Penning, Kämpen.
3. Machinefabriek «de -Hollandscbe «IJssel», firma De Jongh
en C0., Oudewater, baggermolens, excavateurs, élévateurs, transporteurs,
grondperswerktuigen voor binnen- en buitenland.
4. Maatschappij voor Scheeps- en Werktuigbouw Fijenoord,
Rotterdam, baggermolens en zandzuigers, onder anderen
« Columbus» in 1892.
5. Werf «Conrad» te Haarlem, baggermolens, zandzuigers en
persers en andere werktuigen en vaartuigen voor grondverplaatsing
; afgeleverd werden : omstreeks 180 vaartuigen voor
de regeeringen en particulière aannemers in Nederland, Frankrijk,
Spanje, Duitschland, Rusland, Rumenië, Zuid-Amerika, Afrika
enz. ; in bewerking onder anderen : een hopperzuiger van 500 Ms.
per uur met een triple-compoundmachine van 500 I.PK. voor
de haven van Huelva ; een baggerpersvaartuig van 250 M3. per
uur met triple-compoundmachines van 350 en 150 I.PK. voor
Zuid-Rusland.
6. Penn en Bauduin, Dordrecht.
7 . L. Smit en Zoon, Kinderdijk, hoppers en zandzuigers,
onder anderen de Schelde I en II te Antwerpen, die zichzelf
ledig zuigen zonder behulp van een waterpomp.
8. A. F. Smulders te Utrecht, Slikkerveer en Grace Berleur
bij Luik, baggerraaterieel in uitgebreiden zin ; afgeleverd : omstreeks
250 baggertoestellen, aan de regeeringen van Nederland,
Rusland, Spanje, Portugal, Denemarken, Brazilië enz. en voor de
voorname haven werken in die landen ; belangrijke levering onder
anderen aan het Kaiser Wilhelm kanaal,het Panamakanaal, regu-
larisatie van den Weichsel; droogdok voor St. Paul de Loanda.
9. G. W. van Westrhenen en C0., Nijmegen.
10. H. T. Wiegerink en C°., Nijmegen.
m. S c h e e p s b o u w .
1. Boon, Molema en de Cock, Hoogezand, leverden af: 221
booten, onder anderen in 1891 het SS. «Carolina Johanna» voor
de knstvaart op Java.
2. Botje Ensing en C#., Groningen, leverden af: 58 stoom-
schepen van 6 tot 80 I.PK., waaronder 6 voor duitsche en 1
voor engelsche rekening.
3. John Kievits en van Reede Czn., Papendrecht, maakten
verscheidene stoombooten voor binnen- en zeevaart, onder anderen
het SS. «Göteborg» van 530 ton met triple-compoundmachine
van 750 I.PK.
4. Koninklijke Nederlandsche Grofsmederij, Leiden, stoom-
schepen voor de binnenvaart, onder anderen in 1896 een salonboot
voor de Rijnvaart voor duitsche rekening; scheepsmachines ;
smeedwerken als: schroefstevens, ankèrs, kettingen enz.
5. Koninklijke Maatschappij «de Schelde», Scheepsbouw en
Werktuigenfabriek, Vlissingen, oorlogschepen, torpedobooten en
mailbooten, onder anderen in 1876/96 oorlogschepen en torpedobooten
voor de Nederlandsche marine en koloniën met een
gezamenlijken tonneninhoud van 13 633 en een vermögen van
43 738 I.PK., 1882/91 7 mailstoomschepen voor de Rotter-
damsche Lloyd, Rotterdam, 1888/90 4 mailstoomschepen voor
de Koninklijke Paketvaartmaatschappij, 1896 een mailstoomer
«Koningin Wilhelmina» voor de Stoomvaartmaatschappij «Nederland
» Amsterdam.
6. Machinefabriek «de IJsel», W. E. Penning, Kämpen.
7. Maatschappij «de Maas», Rotterdam.
8. Maatschappij voor Scheeps- en Werktuigbouw Fijenoord,
Rotterdam, mailbooten onder anderen »Prins Willem III»,
«Carpentier», «van Diemen», «Olafkyrre», «Koningin Wilhel-
mina» , «Didam» ; flottielje vaartuigen : «Java», «Reiger» ,
«Zeeduif», «Pelikaan», «Flamingo», »Glatik» ; H. M. pantserschip
«Piet Hein», H. M. kruiser «Friesland».
9. Naamlooze Vennootschap Machinefabriek voorheen onder
de firma B. Wilton, Rotterdam.
10. E. J. .Smit en Zoon, Hoogezand, stalen zeil- en stoom-
schepen, onder anderen «Dr. von Stephan» van Emden op
Borkum varend.
11. L. Smit en Zoon, Kinderdijk, stalen zeil- en stoom-
schepen; mailbooten, onder anderen: «Maetsuyker»,snelvarende
raderbooten, onder anderen «Deutscher Kaiser» enz.; zeesleep-
booten, onder anderen «Oceaan» en «Oostzee»; riviersleepbooten,
onder anderen «Colonia I», II», III» en IV»; elektrische booten.
12. H. T. Wiegerink en C#., Nijmegen.
u. IJzergieterij v o o r machine- en b ouw v ak k en .
1. J. L. Nering Bögel en C°., Deventer, specialiteit, onder
anderen: hartgusspuntstukken voor spoor- en tramwegen.
2. G. J. Wispelwey en C#., Zwolle, jaarlijksche productie
omstreeks 2 000000 KG.
Aan het einde van de groepeeringen gekomen, waarmede ik,
naar ik hoop, den lezer niet te zeer vermoeid heb, meen ik,
dat ons overzicht bevredigend stemt.
Wij hebben toch kunnen opmerken, dat onzemachine-nijver-
heid, hoe- betrekkelijk klein ook, zieh zeer veelzijdig heeft ont-
wikkeld en vooral in de laatste jaren op geheel nieuw terrein
met vrucht werkzaam is. Leek niet, om slechts 6en voorbeeld
te noemen, vroeger de fabricage van locomotieven hier te lande
eene hersensehim en bekleedt niet thans de machinefabriek
«Breda» op het gebied van de tramweglocomotieven eene eervolle
plaats? Ook de Nederlandsche fabriek te Amsterdam gaat
zieh' blijkens de laatste berichten op den locomotief-bouw toe-
leggen en heeft daarop reeds eene belangrijke bestelling verkregen.
In het land van de groote publieke werken is het geen wonder,
maar het mag toch vermeld worden, , dat de Nederlandsche
fabrieken, die eene specialiteit maken van de werktuigen voor
grondverplaatsing, zieh in de laatste jaren eene wereldreputatie
verwierven, en men voor vele belangrijke havenwerken de werktuigen
hier te lande bestelt. Is niet afdoende gebleken, dat
groote mailstoomers en oorlogschepen met hunne machine-
inrichtingen in ons land even goed als ergens elders worden
gemaakt ?
Op allerlei gebied hebben onze fabrieken in de laatste tien-
tallen van jaren den vreemdeling uit ons land verdreven en
hem in onze kolonien en in het buitenland eene dikwijls weh
geslaagde concurrentie aangedaan.
Op het nieuwste terrein der machine-nijverheid, dat van de
elektrotechniek, wordt ook hier te lande, zij het in bescheiden
mate, met .vrucht gewerkt.
Onze machinefabrieken gaan in het algemeen vooruit, ook
in de installatie van hare werkplaatsen, de noodzakelijke voor-
waarde voor blijvenden bloei.
Er is in de laatste jaren eene omwenteling gekomen in de
metaalbewerking. De nieuwere werktuigen moeten worden aan-
geschaft, maar kosten veel geld. Zij maken echter eene grootere
productie en eene betere qualiteit van werk mogelijk.
En in de hoedanigheid van haar werk moet vooral eene
machine-nijverheid van kleinen omvang, gelijk de onze is, en
voorloopig zal blijven, haar kracht zoeken. Minder en goedkooper
soort van werk kan voldoen voor de handelsproductie, maar deze
vereischt grooter omzet in speciale artikelen dan onze fabrieken
bereiken.
De nieuwe, duurdere machinerie biedt naar mijne meening
een voordeel, dat dikwijls niet als zoodanig wordt beschouwd:
hare aanschaffing gaat samen met verhooging van loon van
de werklieden, die ze bedienen. Deze bewering klinkt paradoxaal,
toch berust ze op de feiten, hier en elders. Juist van de beste
werktuigen zal men' slechts behoorlijke resultaten zien, wanneer
men ze geeft in handen van bekwame werklieden, voor wier