
I. Diane Ardoinne. II. On croit quelle, a prit f i n nom des Ardennes. 111. Le
culte de Diane chez. de mauvais Chrétiens , jufqu. a des fiecles fo r t bas , avec
beaucoup d ’autres fuperfhttons. IV . Les jours Egyptiens , quetoit-ce. V. Jean
de Salisberi parle du culte de la Lune ou de Diane & d Herodiade.
I. T L y avoir en Italie une Diane connue, 8c adorée fous le nom d’Ar-
| doinrie, Ardoinna , ou Arduinna ; on trouve fon nom écrit en cès trois
maniérés dans deux marbres Romains. La première que j'ai donnée avec les
figures au premier tome de 1 Antiquité, planche x v i i . repreiente cinq divinités.
Jupiter eft au milieu, a là droite Mars 8c Diane, 8c a (a gauche
Mercure 8c Hercule. Sur la tête de chacun on voit fon nom écrit, J o v i ,
Mercurio, Herculi : jufqu’ici ce font leurs noms ordinaires ; mais fur Mars
on lit Camulo, 8c fur Diane, Arduinne. J ’ai déjà parlé du nom de Camulus,
fur Mars, refte à parler ici d’Arduinne, ou comme Gruter a lû Ardoinne.
La figure de Diane eft là telle qu’on la voit ordinairement : elle eft revêcuë
d’une tunique courte, tient fon a rc , 8c porte le carquois fur l’épaule. De forte
qu’on ne peut pas douter que ce ne foie Diane. Linfcription en bas eft telle;
M. Q_V A R T IN I VS M. F. CIVES SABINVS REMVS MiLES
C O H . V I I . PR- A N T O N IN IANÆ P. V. V. L. S- Voicicommeon
doit lire. Marcus JQuartintus M a r ci fi'lius Cives ( Civts j Sabinus Remus miles
Çohortis feptimae Pratorix eAntoniniana prout voverat libens f i l v i t . C’eft-a-dire,
Marcus 'uartinius R emus, fils de Marcus, citoyen de la Sabine, foldat de la
Cohorte feptiéme Prétorienne Antoninienne a accompli de fo n plein gré le vceu
qu'il avoit fa i t . Une autre infeription Romaine donnée par Gruter p. c ccxiv.
parle encore de cette Arduinne : voici comme je la lis. Dis manibus, g u in tu s
Cctfius Jguinti films Claudia Attilianus Sacerdos Deana Arduinna je c it fib i &
fu is heredibus in frontc pedes duodecim, in agro pedes quindecim, quart» ldus
C A P U T IX.
I. Diana Ardoinna. I I. Putatur hoc mu-
tuât a nomen effic ex Arduenna filva. III.
Cultus Diana apud fuperfiitiofos quofidam
Chrißianos ad poflrema ujque ßuula per-
du51 us cum aliis multis Jhperfiitionibus.
IV. Dies Ægyptiaci qui er ant. V. Joannes
Sarisberienßs cult um Luna five Diana
atque Herodiadis eommemorat.
I. T N Italia Diana quædam erat, quae Ardoinne,
J. Ardoinna, & Arduinna dicebatur , & hoc co-
iebarur nomine. Ejus nomen hoc triplici modp
feriptum occurrit in duobus Romanis marmori-
bus. Primum cum figuris jam prolatum primo An-
tiquitatis explanatæ tomo, Tabula x v i i . quinque
numina exhiber. Medium occupât Jupiter, ad dex-
teram ejus Mars & Diana, ad finiftram Mercu-
rius & Hercules vifuntur. Capitibus fingulorum
fua nomina imminent adferipta , J o v i , Mercurio,
Herculi, ha&enus vulgaria & folita nomina funt :
verum ad Martern legitur Camulo, ad Dianam Arduinne.
Jam de Camulo diximus ubi de Marte ,
hîc de Arduinne , vel ut Gruterus legit Ardoinne,
dicendum. Dianæ fehema ibi vulgari folitoque
more exhibetur , admodum curtam ilia geftat tu-
nicam, arcum tenet, pharetramque humero im-
pofitam habet : ita ut quin Diana fit dubitare non
liceat. Infcriptio in imo marmore fie habet. M.
Q U A R T IN IV S M. F. CIVES SABINVS
REMVS M ILES , COH. VII. PR. ANTO-
N IN IA NÆ P. V. V. L. S. quæ fie legenda funt.
Marcus Quartinius Marci filius cives (fie vetufto
more pro civis ) Sabinus Remus miles çohortis f*p~
tima Pretoria Antoniniana prout voverat libens fol*
vit. Alia infcriptio Romana à Grutero data p.
c c c x iv . hanc iterum Arduinnem fie commémorât
:
DIS M A N Iß VS
Q. CAES1VS Q. F. CLAVD.
A T T I L IA N V S S A C E R D O S
DEANAE ARDVINNE
F E C IT . SIBI ET SVIS HERED.
IN FR. P. XII. IN AGR. P. XV.
D I A N E . i i r
0 (lobres Imperatore Cxfare Flavio Domitiano oBa^vum & Caio . Vderia Mejfalino
Confulibus. Au lieu de D eam , Brovver a lû Diana. Le fens de l'infcription
eft Aux dieux Mânes Quintus Ctfius Attilianus fils de jQumtus de la tribu
Claudia, prêtre de Diane Arduinne, a fa it ce monument pour lui & fes heritiers.
l ’efpace de la terre four fa fepulture a douze pieds fu r le grand chemin , &•
quinze dans le champ- Le quatrième des ides d'Oiïobre Jous le Confulat de l’Empereur
Domitien pour la huitième fo is , & de Caius Valerius Mejjalinus. Le
huitième Confulat de Domitien tombe en l’an de Jefus-Chrit 8z. Mais
il y a fur fon collègue C. Valerius Meifalinus, des difficultés qu’on laiife aux.
Chronologiftes à démêler. On voit par-là que le culte de Diane_ Arduinne
étoit établi à Rome, ou peut-être dans la campagne aux environs de cette
grande ville : comme le marque certainement la fepulture du prêtre de
Diane Arduinne, 4L Cxfius Attilianus. Cette fépulture étoit dans la voye
appellée Salaria, où l’infcription a été trouvée, comme le marque-'Gruter
p- cccxiv.
II. Brovver croit que cette Diane Arduinna, avoit pris fon nom des Ardennes,
où cette déeffe étoit fort honorée , comme l’on peut voir dans
Grégoire de Tours 1. 8. chapitre 15. où il paraît que jufqu’à fon temps le culte
de Diane avoit été fort en vogue dans ces cantons, &c dans le diocèfe de
Trêves. Ce faint Prélat abbatit avec l’aide de quelques voifins une énorme
ftatuë de Diane, que ce peuple idolâtre adoroit encore ; & dans le diocèfe
de Trêves, Brovver rapporte qu’auprès de la forêt des Ardennes, ôc du lieu
nommé Epternac, on voit fur une roche une infcripjion fort gâtée, où l’on
lit pourtant encore, Deæ 4L Pofthumus potem V. S. votum folvit. Il y a grande
apparence que cette Diane Arduinna, prenoit fon nom d'Arduennx, les
Ardennes, 8c que les Gaulois Cifalpins avoient apporté ce culte 8c ce nom
en Italie.
III. Ce culte de Diane, qui paraît avoit été en vogue en pluüeurs endroits
des Gaules, y a duré plus log-temps qu’on ne penfe ordinairement;
même depuis que le Chriftianifme eût été répandu par tout. Il fe trouvoic
m i . 1D. OCT.
IMP. CAES. FLAVIO DOMITIANO VIII.
ET C. VALERIO MESSALINO COS.
Quæ ita legenda funt : Dis Manibus Quintus Ca-
fius Qttimi filius Claudia Altilianus faces-dos dears*
Arduinna fecit fibi & fuis heredibus. In fronte pedes
duodecim , in agro pedes quindecim , quarto idus Octobres
, Imperators Cafare Flavio Domitiano oüavum
é- Caio Valerio Mejfalino Confulibus. Pro illo Dear
ss*. Browenus legit Diana. Claudsa vox inter—
pofua fignifiçat Quincum Cæfium ex tribu Claudia
elfe, ut alibi cxplicavimus tomo quinto Antiqui-
tatis explanatæ p. So. Mud autetn, in fronte pedes
duodecim , in agro pedes quindecim, id tibi vult,
locum fepulcuræ qua iter publicum refpiciebat,
duodecim habuilfe pedes, qua agrutn veto quindecim
, ut cxplicavimus eodem tomo. Confula-
tus porto Oftavus Domitiani Imperatoris in annum
Chrifti cadit 81. Ac circa collegam ejus Caium
Valerium Meflàliuum , aliquot func controveruæ ,
Chronologorum diligentiæ mirtendæ. Bine argui-
tur cultum Dianæ Arduinnæ Romam indudum
fuifle, vel fortad'e in agrum Romanum ; id quod
fine dlibio fignifiçat fepulcrum Q. Ctefii Atciliani
■ Dianæ Arduinnæ Sacerdotis quod in via Salaria
erat, ubi reperca infcriptio fint, ut legitur apud
II. Putac BroWerus Dianam illam Arduinnam
ex Arduenna filva nomen eHè'tnutuacara, ubi dea
ilia fummo honore colebatur J ut videre eft apud
Grcgorium Turonenfem 1. 8. cap. 15. ex cujus verbis
pacer ad ufque tempus illlus Diaus cultum Uhls'
in regionibus admodum frequentatum fuifle, nec
non m Dicecefi Trevirenfi. Refert autem ibidem
Gregorius Turonenfis fe opitulantibus vicinis in-
gentem DianjE ftatuam dejecifle , quam plebs im-
pia divino cultu profequebatur. Narrat Browerus
prope Arduennam filvam & locum cüi nomen Ep-
ternacum, in r* e co'nfpici inferiptionem admodum
labefaftatam, ubi tarnen, adhuc legitur. De<t
Quintus Poßumus potens V S. id eft , votum folvita
Verifimile igitur omnino eft Dianam iftam Arduinnam
nomen accepille ab Arduenna filva, Gal-
lofque Cifalpinos ejus cultum atque nomen in Italians
tranftuflifle.
III. Cultus porro Dianx qui in multis Gallia:
partibus frequentatus fuifle videtur , diuturniori,
quam vulgo’ putatur , tempore , in multis Gallias
partibus, incolarum haeferic animi's , etiam a- quo-
tempore Chriftianifmus totam. occupaverat GaU