40 RE R U M NATURALIUM
incolis Galha Galha appelhntur, extus flavi & glabri, virilis femoris ferè arquantes craffitiem, variisquc
liquidis coërcendis idonei, fi fondis ligneis probe muniantur: horum & nonnullos poilidemiis. Majora
folia incolis,loco atundinum aut tegiilarum, ad tegendas domos iníerviunt. Arbor hxc Zagoe tmüüs maturos
hiud profert, priusquam medulla, qua: truncum offercit, in farinam andam mutcmr; id, quod
Indi caute obfervant. Maturis autem fructibus truncum infra perforant, fannamquc, plurmia ínter falamenta
quafi conclufam, inde eruunt, cribrant, pulchrè à filamentis fecernunt, lecretamque affervant,
placentis aut panibus inde conficiundis infervituram.
Conftat affatira, plurimas harum arborum in infulâ Borneo, Cerara, aliisque Indiarum oris creiccre,
c quibus incolcc, modo jam defcnpto, maturam farinam colligunt, dépurant, aficrvant, magnâque
ejus copia coacervata, pulmentum inde coquunt, Papedo ipfis vocatum, quod dein in globules, Coriandri
feminis magnitudine, formant, alios tamen aliis majores; hi vero globuli S<!g<;, ad folem probe arcf
ä d i , fi ab omni humiditatearcentur, in annos confervari, & in ciltas, dolia, vel farcinas compaiti,
utcunque libueric, transportari poffunt. Quam rem propriâ dodi experientiâ demonftrare valemus ; Saeo
nimirum (hoc enim vocabulo granula illa proprie nominancur) per viginti & plu res annos a nobis aftcrvata,
nequaquam corrupta, fed oequè apta uíui eíTe, quám quar paucis tantum abhmc annis ex Indns
accepimus. Saga Indis optimum prarbet nutrimcntum, ipfis ad vicx fuílentationem appru^e neceflarium:
benigniílimus quippe rerum omnium largitor. Deus, Tecalis triticique penunam, qua laborant,
hacce meduflâ farííti cujus mmieniàm adeo copiam fundunt arbores, ut non regiones duntaxat, m quibus
ha: crefcunt, fed Ôc remotiores alia: ejus abimdantiâ cumulentur : fiquidcm circa hanc ampliflima verfetur
neaotiatio, ita ut Britannica Societas Indiarum Orientalium Sago quantitatem maximam, ut mercem
hc'ile vcndibilem, adportet, unde dein hue in Bataviam & aliorfum transmitcitur, fcniimque in
ufuni venie. Quin Sc in variis hodiedam aulis expetitur Sago, & à coquis,aliis intermiftum cibis, acf prxparanda
cmbammata, qux plus inde efficacia & gelatina acquirunt, ufurpatur: Sago enim admodum
glutinofum eft, codumque omnino transparet inftar polenta Panici coto. Eft & Sago debilibus exhauihsque
a^gns, qui emaciati èc graciles funt, falubre medicamen, fìve in jufculis carnium, live in lade,
aut aqua duntaxat fimplici decoquatur, addito, pro cujuslibet guftu, alio quocunque, quod fapons gratiam
conciliare potei!:. Julapiis quoque re&gerantibus loco Cornu Cervi aut Hordel decorticati incoqui
poteil: réfrigérât enim, pedusque & ventriculum demulcet. Nec bisce folum m morbis, verum & m ipfa
Phthifi ufurpatur codum in aqua pluvia, & cum recenti lade miílum, aut inflar palmenti ex aqua
comeftum. Nec minus & tenellis infantibus conducit , fi ex aqua coftum cum una parte tertia
k d i s dulcis, loco tenacium illarum pultium, ex farina confedtarum, pro pulmento quotidiano illis exhibetur:
fiquidem palmenta alia ipfos nimis inferciant, acidaque acrimonia, in debilibus ipforum ventriculis
excitata, incrementum omne & vigorem inhibeant. Comprobat hoc quotidiana experientia in hominibus
plebejis, qui, dum liberis fuis celere incrementum concifiaturi, alimenti fortioris nimiam copiam
illis ingerunt, cui digerendo: impares fune, imprudenter id efficiunt, ut non modo non accrefcant, fed
& extcnuentur magis, & vel tandem obeant. ^
Sago etiam ínter Palmites, iìve arbores Kalappo refertur in Hort. Malabar. I. Tom. cujus in prima Tabula
iub nomine Tenga reprxfentamr. A prifcis fcriptoribus Palmites vocabantur Palm£ Indica Coccifera,
quarum.
Ambone cn de andere Indianen in hunne tale Gabba Cahha. De
ielve zyn van buiten geel en glad, omtrent de dikte van een
mans been, en men kan 'er mede allerhande vochc in bewaren,
als zy met houte bomen wel voorzien zyn. Wy hebben 'er mede
van. De grote bladen gebruiken de inlanders, in plaats van
r i e t , ofpannen, om hunne huizen daar mede te dekken. Deze
Zagocboom geeft gene rype vruchten voor dac het pit, het welk
in den ftam zit, ryp is geworden, en in droog mcel verändert,
daar de Indianen wel op paflen. Als de vruchten ryp zyn, hakken
of makcn zy onderaan den ftam cene opening, halen 'er het
meel, dat tuiTchen verfcheide dradige vefelen als beflotenlegt,
u i t , ziften en fcheiden het zelve van die vefelen fchoon af, en
bewaren het om 'er koeken of broodt van te bakken.
Het is niet onbekend, dat 'er op het eilandt Borneo ook vele
Zagocbomen groejen, als mede op Cerara, en vele andere In»
diaanfchekuften, waar uit de ingezetenen op de voorverhaalde
•wyze het meel, als het ryp is, halen, het zelve zuiveren, bewar
e n , en, als zy' er velen voorraadt van hebben, dikken braaijby
henPiì/^i/ogenoemtjVan koken,en daar vervolgens ronde koiTcls
van maken, in grootte als Korianderzaadt, doch van verfchcidc
foorten van grootte j en dczc Zagoe-ofSagokorrels wel in de zonne
gedroogt zynde,en wel bewaart wordende,dat 'er geenwater
ofvochtigheitaan komt, kuniien de zelve velejaren goed blyven
cn vervoert worden, het zy in kiften,vaten, of baalen, waar
van wy zelf ondei'vinding hebben, en kunnen aantonen, dat de
Sago (want dus worden de toebereide korrels eigentlyk genaamt)
die wy federt twintig, en meer jaren bewaart hebben , in 't minft
niet bcdorven, cn af zo goed voor het gebruik zyn, als die wy
voor weinig jaren ecrft uit Indie gekregen hebben. De Sago is
voor de Indianen een uitftekend voedfcl, en voor hen zecr noodzakelyk
tot levensonderhoudt,hebbende de goede en milddadige
Godt, in plaats van rogge en tarwe, die hen ontbreken, hen djt
mei^ of pit gegcven, het welk in zodanigen overvioedt uit de
bomen wordt gehaalt, dat niet alleen het landt^ waar in de zelve
grocjen, maar ook verfchcidc andere , en zcifs ver afgelegenc
landen daar mede overvloedig voorzien worden, alzo 'er grote
koophandel mede wordt gedreven, cn zelfs de Engelfche Ooll-
Indifche Maatfchappy de Sago , als goede koopmanfchap , in
overvioedt medebrengt, van waar het naar Hollandt cn eiders
verzonden wordt, en allengskens in gebruik komt. Ook wordt
de Sago reets aan verfcheide hoven getrokken,dienende den koks
om 'er, onder andere fpyzc gemengt zynde, goede focpen van te
maken, die'er te krachtgier en lilliger door worden j want de
Sagoh zeerlymig, en, als ze gekookt is, gcheel doorfchynend,
gelyk de gort van Boekwyt, als ze gekookt is. De Sago is mede
ecn heilzaam geneesmiädcl voor zwakke en krachtcloze menfchen,
die fchraal en mager zyn, het zy in foepen by vleefch, het
zy in melk, of ook alleen in water gekookt, naar ieders fmaak
daar by gedaan zynde het geen het zelve aangcnaam kan maken.
Zy is ook zeer goed om in koeldrankcn, in plaats van Hartshoorn,
of Gepelde garft, te koken: zy verkoelt en verzacht de
borft en maag, wordende niet alleen daar voov, maar ook voorde
teeringziekte gcbrulkt, in regenwater gekookt, en met varffe
zoete melk gemengt, of als warerbraai gegeten zynde. Zy is
mede zeer dienftig en gczond voor kleine teere kindercn, als het
hen, in water gekookt , met ecn derde zoete melk daarby, in
plaats van de dikke mcelpappcn, voor ecn dagelykfchc pap gegevenwordtjwant
de andere pappen proppcn de zelve al te veel,
en verwekken al te vecl goorhcit of icherpte in hunnc teere
maagjes, zo dat zy daar van groejen noch bloejen kunnen. En
dit leert ons de dagelykfchc ondervinding van gcmene mcnfchcn,
die hunne kindercn al te fchielyk willen groot hebben, cn hen
derhalven al te veel en te machtig vocdfcl gcvcn, het welk zy
niet verdragen kunnen, cn alzo, in plaats van te groejen, mager
worden, en zelfe vrel ilerven.
De Zagoeboom wordt mede onder de Palmkl- o^ Kalappobomn
getclt in den Malahaarfchen Kruidhof 't I. Deel, waar van op
de eerfte plaat aangetoont met den naam van Tenga. Onder de
oude fchryvers worden de Palmiten Palma Indica Cocciefcra genocmt,
cn zyn yan vceidcrhande foorten. Cafp. Bauhinus heeft