1 3 8 R E R U M NATURALIUM
concrcfcit eâdem forte racione, ac in Capris montanis, Vieillis, & Vaccis contingit. Dum emm hxc
animalia fernet lambendo proprios pilos deradunt, ex liisce deglutías rotunda nafcuur pila, qua: frequent
i tandem volutatione in cavo Ventriculi denfacur, comprimitur, & mftar pi lorum, e quibus Pilei conflantur,
coaita, velaci per ilraca in unam maiTam conglobatur, fenfim ope percoquentis quali caloris naturalis
durefcentem : hxc dein polt annos aliquoc crufta obdu£ta excernitur, auc eximicur, & ficcata in
pulverem ceri vel friari poteft. Ejus Cipor eli: amaricans. Limi Colubrini fere :Emulus, Atqui radicibus
acque foliis hujusce Plantée crebro vefcuncur Apri: unde in eorum Vencriculo amarus producitur
C h y l u s , qui in globum piloium fefe penetrans liane ei amaritiem conciliât; dum rcliquum Chyli fluidius
& pineuiufculum, ex ingeftis alimentis in Stomacho paracum, ad Incellina delabicur per fuas dein vias
ulterius promovendum. Poftquam amarx ha- pi l^, fuis impra^gnatx viribus, cruftam na^x funt, ip
f i r um fuperficiei nonnulla adnafcuntur eâdem de pilofa materie cubercula, diUuè grifci colons, faporis
amaricantis ejusdem, ac incerna fubitancia. Varii aucem funt in variis horum Lapidum fpeciebus color
e s , varix virtuces. Nigricances aut atrofufci, denfi, eximiè amari, utplurimum prxihntiffimi putantur.
Ufus eorum eft in Febribus ardentibus, Bilioiìs & Lienofis morbis, Paralyfi, Convulfiombus,
& c . Dofis à V ad X X grana, pro varia xgri xtare. Uncia ejusmodi Lapidis conftac centum Florenis,
p l u s , minus, prouc melioris auc vilioris eft not x , aut majore minoreve copia adfertur. Quatuor fpeciei
o p c i m x exempla heic xñ incidenda curavimus, numeris i . 2. 3. 4. notata: magnitudo ame n eorum fspe
variac. , i « i t
N u m . I. Eft Lapis inftar pilx luforix globofus, crufta acrofufca obdudtus, glaber, mtus compaé
t u s , minus pilofus, iàporem Ligni Colubrim commanfi amaricantem exhibens.
N u m . i. Se£lus per medium Lapis monfttat concretionem per orbes fibi mutuo circumpofitos fieri ,
fìruaurà'veiuti Ceparum, auc Lapidis Bezoar, xmuìL Superficies ejus externa tubcrculis magnis, grif
é i s , exafperaca eft. r ^ r j-
N u m . Inceger hie fubgrifea oftendit extus tubercula, ipfe interim laturate Ipadiceus.
N u m . 4. Ferri colorem refere formamque quadrangularcm, fuprà ex nigro variegatus j coeterum Ixv
i s , durus, fplendens, amarus, tenui crufta cin£tus.
N u m . 5. 6. 7. 8, Lapides funt, c^nos ^mtez Pedro del Porco de Malacca, ^ut Pifas Porcinas Ptlofas,
feu Glohosy aut Majfang de Vacca nominanti fiquidem & pilofi fint incus. D. Engelbercus Kxmpherus
in Amcenit. Exot. fafc. 11, pag. 3511, de hisce Mafang de Vacca, mont à Lufitanis adpellantur, egic, referens,
quod Apri fylveftres, quorum in Ventriculis hx concreicunt pilx, in remotiiTimis faltem IndiiE
Orientalis locis dencur. Interim larga nobis earum copia fuppetit. Crufta lis eft dura & craifa, extus
Ixvis & lucida, intus pilis afpera, prouc è fado foramine ad lit. A . B . C , patet. Saporis funt admodum
amari, valdè leves, magnicudinis Mali Arancii, aut Limoni i , figure nonnunquam Ellipticx, oblongx.
Q u e m Num. 6 reprxfencac, longiufculus eft, crufta pilisque apprimè teneris conftans, m fe ponder
o f i o r , quam tres reliqui. Force quatuor hi Lapides pofteriores non diu fatis inVentricul o commorati ôc
prxparati funt; fiquidem pilofa eorum fubftantia adeo non fuba£ta fit, ac in prioribus quatuor, m quibus
pilipenitus quafi concodi unam coierunt in maifam denfam, duram, Rhabarbari ferè fìmilem, cult
ro íciíTilem. M. Mercacus, m Metalìoth. pag. 1 7 5 , tria defcribic Animal ia, qux globos pilofos m Scomacho
eenerant: horum primum Cervus eft. Camel o adfimilis,^cogwrf diitus,alteram fylvcftre Guanaccos
^ voc a cur ;
fnaag groejen, gelyk de berggeiten; als mede by de kalveren en
kocjca tc zieii is, dat door het inlekken van han eigen haair een
rondebalgroeit, die metcer wdt door't vcel omkantelcn in de
maag cerft digt in malkander drukt, en, gelyk 'c haair van hoeden,
dooreenevafthoudendheit als met lagen zieh in een maiTa of
klomp rok, en metter tydt hard door de natuurlykc wärmte als
verbroeit,en na eenige jaren met een korft omzet ziehontlafl:,of
uiigehaalt wordt, en gedroogt zynde, kan raen de zelve tot
poejer ftampen of vryven. Zyhebben een bitteren fmaak,die byna
met dien van het flangenhout overeenkomt, van welke wortelen
en bladen de wiMe zwynen veel eeten, het welk in de maag een
bitter gyl verwekt, welk gyl in de haairige bal dringt, ende
bitterheit aanneemc: het overige gyl, dat vochtig en vet is, en
uit de genuttigde fpyzen in de maag bercid wordc,gaat over naar
de darmcn, cn dus natuurlyker wyze naar de ontlaiting. Als deze
bittere haairballen hunne kracht ontfangen hebben,enmetcen
korit overtrokken zyn , zetten zieh van de haairige ftofFe van
buiten eenige opwerpfels of heuveltjes, licht grysachtig van koleur,
en bitter van Tmaak, gelyk het binncntte. Daar zyn van
die foort verfcheide in verandering van verwen en krachtcn, die
zwart of donker bruin, bitter en compakt zyn, de welke gemcenlyk
voor de bcfte gehouden worden. Zy worden in hetc
koortlen^gal- en milcziektenB,bcroerten,ftuipcn,enz,gebruilct,
van vyf tot twintig grein, naar de {aren van den lyder zyn. Deze
foort komen in prys naar hunnc qmliteit de once op honderd
guldcns, 00k min of mcer.naar zy veel of weinig worden mcdecebragt.
Wy hebben van de eeribe en befte foort vier ftuks, by
rium. i , 1, } en 4 in plaat verbeeld , die bywylen groter cn
Gok kleiner van gedaante Valien.
Num. ! is rond als een kaatsbal, van buiten met ccn korft,
donker bruin en glad, van binnen digt, zonder haair, en bitter
van fmaak, gelyk flangenhout gckauwt.
Num. 1 venoont eea h^vca llccn, die doorgcfncdcn is, waar
aan men zien kan, dat zy als lagen, de eene op de andere, gegroeit
zyn, gelyk de fchillen van de Ctpa^ of Ajuin, en Bezoar-
Itenen van tydt tot tydt omwaffen. Deze is mede met grote gryze
plekken op de buitenzyde begroeit,
Num. Deze is heel, en met grysachtige buiten over de
bal, die donker bruin koleurig is, bczct.
Num. 4. Is yzerzwart en vierkantig van gedaante, met een
donkere marmering van bovenj verder ¡glad, hard en glanzig,
met een dünne korlt, cn hebbende een bitteren fmaak.
Num. f , Ä, 7, 8. Deze worden mede Pedros del Porco dt
Malacca, o^Pila Porcina Pilofe en Globi of Maffang de Vacea gcruamt,
om dat zy van binnen haairig zyn. De Hr. Engelbert
Kasmpher, in zyne Jmanitates Exotica^Fafcic. llyfol. jpt, hceft
van deze Majfang de Facca^ gelyk ze van de Portugezen gcdoopc
zyn, befchreven, cn hy verklaart, dac de wilde varkens, waar
in deze maagballen groejen,van de afgclcgenftc plaatfen in Ooft*
Indie worden medegebragt, waar van wy cchtcr lykelyk voorzien
zyn. Zy hebben cen haide en dikke korft, die vun buiten
flad en glanzig, en van binnen ruichaairig is, zynde door ons
y de opening van cen gaatjc met Lct. A , B , C , aangewczcnj
doch heel bitter van fmaak , cn ligt, van grootte als ccn Limocn
of Oranjeappel. Eenige der zelve vallcn langwerpig cn ovaal;
die van Num. ö is l.mgwerpig, en zccr fyn van haair cn fchil,
ook zwaarder van gewigt dan de andere drie zvn. Deze vier
laatfte komen ons voor nog niet lang genocg in de ms^ag gcprcparecrt
ce zyn, om dat de haQirigheit daar in niet verteert is, gelyk
in de vier ccrfte, waar in 't haair ten eencmaal vertecrt cn
tot cen majfa geworden is, die digt en hard is,gelyk Rhabarber,
die met een mes kan gcfneden worden. M.Mercatus, in zync
Metallotheca^ fol 17J, bcfchryft dric dicren, welke haairige bollen
in de maag groejen, waarvanheteerfte,zynde eenHartebeeft,
eenigzins naar een Kamee) gclykcnde, Vicogna gcnaamt wordt:
het twedc is ccn bofchdicr, Guamccos gchcten > cn her derdc
draagt
T H E S A U R U S . 139
v o c a t u r j tertium T^^-gwi audit. An vero horum omnium Piloe fiporis fine amari, haud commémorât
Author. Ruraphius in Muf, Amhoin. Tab. LVII binos ejusmodi Lapides arri inciíos exhiber, quorum
a l t e r , nigrofufca obdudtus crufta, variis in locis deiquamatus, fubcus hxrencem oftendit piloíam matcr
i e m , aróte tamen compadam ; alteram ipecimen crufta caret, minusque denfatis conftans pilis, Pilam
warinam quafi aimulacurj quamvis diverfs tamen ííc naciu:^. Pila enim marina nequaquam è pilis conl
i a n t , fea ex tenerrimis Arundinum, Mufci, Algieque, marinorum detrimencis in ejusmodi globos brmantur
fubplanos, majores, minores, qui diu per mare jadtaci mirum in modum deniantur, accedcnce
interim marino quodam glutine unionem firmante, molemque augente. Nec raro hx PiL-c in lictora
e j i c i u n t u r , fiEpe tamen repencino aquarum refluxu denuo in altum abrepcx. Magna earum copia in Helv
e t i a , Italia, traftu Tirolenfi, & alibi colligitur: uftas ibi in pollinem terunc, quem ingcrunc, aut ôc
Emplaftris excus adplicandis immi ícent, quibus deforme ftrumis eft collum.
A d veram converti mur Lapidis Porcini, Ceilonici, fyheßris, fpeciem, feu Pedra del Porco de Larentuque
Ì Rumphio vocatam, fub Num. 5). 10. 11. propohtam. Lxves hi funt Lapides, duri, optima: nocx,
omnisque in iis pilus veluci fubadlus & accritus eft. Quem Numerus fiftic, dimidiam partem larvis eft,
colotis ex rufFo cinerei: Num. 10. ex Ecuratè ípadiceo variegatus eft: Num. 1 i . ci ne reo-gri (e us. Sapor
omnibus amaricans, viresque funt pra:ftantiílimíE, quas fupra jam recenfuimus ex Rumphi o cransfcriptas,
N u m . Ii. Tophus eft Jwvenca, incus quoque pilofus, vix amarefccns, crufta obdudus rugofa, obfcurè
fpadiceâ. Alii etiam ex Arnocka &c Eyfekebo adferuntur globi pilofi, five Tophi , qui in Ventriculis
Onagrorum reperiuntur, faturatè cinerei, pil^ inftar lufbria; deniè compaóti, è macerie admodum molli,
fubtilioris Muici oemula, nati, ovum Aníerinum mole oequances, aliquando minores, nequaquam amar
i , fed tenaces, &; ferè uci Aluta, difficulcer fciÌfiles. Eorum quidem nonnullus in Indiis OccidentaHbus
UÍUS eft Medicus j licet &c iâpore & odore penitus omni careant. Quatuor tamen eorum fpecimina noftro
i n Mufeo adfervamus.
L i t . A . Lafts Bez^oardicus è Cervo.
NaÌcitur hac Lapidum ipecies in Ventriculis Cervorum, qui in Combello aliisquc ìndia? Orientalis
locis capiuntur, (ylvas & deièrta incolences. Idem quandoque Animai quinqué, ièx, & plures
ejusmodi Lapides fuo in Stomacho gerit, duros, craíla inveftitos crufta, faxeos, ovi Columbini magnit
u d i n e , ex cinereo albicantes, excus laves. Quodíí lamella exterior inde deglubitur alicubi, alia fubtus
comparet icidem alba Isvisque, Se ííc porro ad incimam usque. Bezoar hicce perquam eft illis fimilis,
qui ex Argoin, vel iqfulis ab ora Guineeniì remotioribus, qua correns Sierra Lionia in mare delabicur,
adferuntur. Ufus ejus idem eft, ac Lapidis Bezoar Occidentalis vulgaris.
L i t . B . Cdmmus, five Crocodilinus,
H i e & alii plures Crocodilorum Lapides, una cum variis aliorum Animantium Calculis, ex Amboina
I n d i a Orientals, Zeylon, nobis transmifli funt. Quem hac in iigura exhibemus, obicurc cinereus
draaec den naam van Targus. Of deze ballen alle van cen bitteren
fmaak zyn, wordt uiet gemeld. By Rumphius^ in zyne Ainboi»-
fche Rariteitkamer , worden Tab. LVII twee in plaat vertoont,
een met een donker bruine korft, die op verfcheide plaatfen afgefchilfertiSjWaär
ondci de haaiiighcit te voorfchynkomt,doch
vaft in een gefloten. De twede foorc is zonder korft, en veel
voozcr van haairdelen, gelykende naar de Pila marinai maar
dat is het niet : want de Pihe marina zyn niet haairig, cn de zeeballen
formeren rond- en pliitachtige bollen, groot en klein, uit
fyn afgcftotenriet,zeemoscn wier, die zieh door de menigvuldige
omkanteling der zee zo digt in ronde bollen in malkander zecten,
dat het te verwonderen is. Zy worden mede door de flym
der zee vaftgehouden en gcvoed,vcelmaIen aan ftrandt ^cdreven,
cn wedcrom door 't fchicTyk te rüg lopen van 't water in zee gefpoclt.
Deze zeeballen worden in Zwitfcrlandt, in Italic en eiders
in menigte vergadert i in Tirol gebrand, en tot poejer ge-
Ibampt, van die menfchen, die grote kroppen aan den hals krygcn,
ingenomcn, en, onder pleirter vermengt, van buiten daar
over heen gelegt, om ie te doen verdwynen.
Wy eaan nu over tot de rechte foort van Lapis Pminus Ceihfiicus
ßlveßris, of Pedra del Porco -van Larentu , gelyk Jitmfhius
de zelve noemt, by Num. p, 10 en 11 aangcwezen. Deze
zyn mede van de rcchte harde en gladde foort, daar 't haair ten
cenemaal in verteert is. Die van Num. p valt op de eene helft
glad, ros-afchverwigi Num. 10 is donker bruin als gemarmcrti
en Num. 11 is afchgrauw gckoleurt. Deze dric ioortcn zyn
bitter van fmaak, cn voortrcffclyk goed. Rumphius geefc 'er experimenteerdckrachten
van op,"bovendooronsrecdsovergefchrevcn.
Num. li. is een To/jäw yaw/fßfww/jvan ccn vcers,ofjongc
koe, die van binnen mede haairig valt, en daar weinig bitter
aan geprocft wordt: hy hceft eene gcrimpclde korft, en is donkcrÈ^
ujnovci trokkcii. Daai komciiookccnigc foortcn van haairballen
of Tophi van Amocka en Eyfekebo, die in de maag van
wilde bofch-efels gevonden worden. De zelve zyn donker afchverwig,
en digt als cen kaatsbal gegroeit uic cene heel zachte
iloife, als fyn mos. Deze zyn zo groot als een ganzen-ei, ook
kleiner, en niet bitter, maar taai, als Semetleér, om te fnyden.
Zy worden in Weft-lndie mede in de medicynen gebruiktj maar
wy vinden daar geen de minfte fmaak of reuk aan. Wy hebben
'er nog vier van in ons Kabinet.
Lee. A. Lapis Bezoardicus è Ceravo, of Bezoar^
ßeen uit een Hartebeeß,
Deze foort van ftenen groeit in de maag van Hartcbecften,
die op Combello en andere plaatfen in Ooft-Indie in de wilderniflen
gevangen worden. Deze dieren hebben zomwylcn
vyf, zes, cn meer ftenen in hunne maag, die hard, dikfchillig
cn fteenachtig zyn, van grootte als Duiven-cieren, afch-wickolcurig,
en glad van buiten. Als een fchil daar af gebroken
wordt, vertoont zieh de volgende fchil weder wit en glad, cn
zo vei-volgcns tot de laatfte toe. Deze Bezoarftenen hebben veel
overcenkomft met die van^r^o/«, of van de van de kult van Guinee
verre afgelegcne eilanden, daar de ftroom Sierra Dorna in
zee vale. Het gebruik van deze is als dat van de gewone Uccidentaalfchc
Bezoarftenen.
Lct. B. Lapis Caimaniis y of Krokodillen-ßee*f»
Deze cn meer andere Krokodillen-ftenen zyn ons, nevens verfcheide
andere ftenen van dieren,van Ambon, in Ooft-Indie, als
mede van Ceilon gezonden. De gene, dien wy hier in plaat vertonen,
is donker afchvcrwig, met wit gevlakt, als overmarmert.
Mm i cn