Alpinia — Alyxia. 164 163 - 188.
sock, Lamp.; Toegala, Nias. — Kruid. Gebr.: In
Middcu-Sumatra, vooral bij de Koeboe en in de Gajo-
landcn, dienen de bladen wel tot dakbedekkiug.
5) Wellicht Alpinia latilabris Ridi.* of A. nobilis Ridi.*
163. A. p y r am id a ta Bl.* Ladj a gede,
Soeud. — Kruid.
164. A. R a ffie sian a W all,* Poewa r mcng-
koewang, Alai. — Kruid.
165. A . s p . Toeï s i roewiug, Alf. Alin.
T. L. — Kruid.
166. A lse o d a p h n e s em ic a rp ifo liaN e e s .*
Nat. fam. der L a u ra c e a e . Aledang Icbar daoen.
Alai. — Boom.
167. A lso d e ia e c h in o c a rp a Korth.* Nat.
fam. der Violacoa©. Kajoe loemoet , Alal. Pal.;
Lada- lada, AIaL; Lel ada (zie 3278), Alai. — Boom.
168. A. ja v a n ic a Miq.* Ki terong§) ,
Soend. — Heester.
§) Ook Fagraea lanceolata Bl.* (zie 1423). Voorts
Casearia coriacea Vent, cn eenige andere boomen met
vruchten als terong (zie 3169).
169. A. m em b ra n a c e a King.* Alelor angin,
AIaL — Heester.
170. A. ru g o s a Miq,* Be l i j a n pat jet , AIaL
PaL — Boom.
171. A lso p h ila sp .d iv . Nat. fam. derFilices.
Algcm. Beuam.: Galar , Jav.; Pa k i s galar , Jav.;
Pakoe ingka, Balin.; Pakoe t ihang, Soend.;
Pakoe t i jang, AIaL — Boomvarens.
172. A .g la u c a I.Sm .* P a k o e t i h a n g bodas,
Soend. — Boomvaren.
173. A, lu r id a H k .* Pakoe t i h a n g heu-
reum, Socnd.; Pakoe t i h a n g beureum gede,
Soend. — Boomvaren.
174. A lsto n ia angustifoliaWall.*Nat.fam.
der A p o c y n a c e a e . Lolai , Alf.AIiii.Bent.; Noölei ,
Alf. Alin. T. L.; Olei , Alf Alin. T. L., T. P. — Boom.
Gebr.: Voor binnenwerk levert deze geschikt bouwhout,
dat echter voth’ het gchi'uik lang moet gedroogd woi’deu,
daar het anders spoedig barst.
175. A. g ra n d ifo lia Miq.* Kal iboewai ,
Mal. PaL; !Melaboewai§) ,Alal. Pal. — Boom, levert
mclksap, tot havsigc „gctah” indrogcnd.
§) Dcnkclijk gelden deze namen ook voor Dyera sp.
(zie 1181).
176. A .m a c ro p h y llaW a ll.* Boe t a -boe t a
darat , AIaL; Kajoe bocta-boeta darat , AIaL;
Medang t ahi k e r b a o e, AIaL; Tj a ngga i p o c t v i,
Mill. — Boom. Gebr.: Van de wortels vervaardigt men
wel drijfklosseu voor netten.
177. A. p o ly p h y lla Miq.* Poe l a i p i p i t
(zie 1236), AIaL — Boom.
178. A. s c h o la ris R.Br.* Al iag. N. Guin.
4 R.; Bar i jai igo, Alf. Alin. T. B., T. L.; Got i , Bat.;
Hange, Tern.; I tak, Sas.; Ite, Alf. Boer.; Kajoe
aboes, Vulg. Mal.; Kajoe poet ih, Balin.; Kal i t i ,
If. Min. Beut.; Ki ta, Alf. Alin. T.L.; Lame, Soend. §);
Leie ko, Alf. N.O. Halm.; Liacho, Alf. Alin. Tonsaw.;
L i t a-1 i t a, Boeg.; M a r i j a n g o, Alf. Alin.T.P.; Ali t a k,
Sas.; Palawi , Daj.Kat.; Poelai , AIaL; Poelo, Balin.,
Jav.; Poko r i ta, Makas.; Polaj , Madoer.; Ra r i jangow,
Alf. Alin. T. L.; Reareangow, Alf. Alin.
Ponos.; Ri ta, Alakas.; Wa r i j ango, Alf. Min. T. L.;
Wi tgaboes , Jav. — Hooge boom. Gebr.: Daar het hout
(„kurkhout”) uiterst gemakkelijkte bewerken is, dient het
somwijlen tot omwanding van woningen, maar wegens
de kurkachtigheid meer algemeen tot drijvers van vischi
netten, cn met zijde omwonden en goud hekleed als
scheedc voor lange nagels; in de Alolukken werd het
vroeger voor schrijfplankjes o]) de inlandsche scholeu
gcbezigd. Gahoes heet op Java niet alleen dit hout,
maar ook dat der iidemwortcls van Sonneratia (zie 3188).
Van het merg vervaardigt men op West-Sumatra
vcrsiersels van het rusthed van jouggehuwdcii. De bittere
hast („dita-hast”) is, met santón gemengd, een ini. middel
tegen hoest, en wordt in afkooksels hij koorts cn milt-
aandoeniugen toegediend ; het melksap druppelt men op
huidwonden van vec. De hloemen verspreiden ccn on-
aangcnamcn geur, en vandaar zegt mcn overdrachtelijk
in het Alakasaarsch : „Koongai-ngai boenga-rita ko”,
d. i.: „Ik bond van u zooveel als van een rita-bloem” .
§) De voor Java en Aladoera opgegeven namen
gelden ook voor andere Alstouia-soorteu, de Soend.
bovendien voor Rauwolfia sp. (zie o.a. 2958 en 1963).
179. A. s e ric e a Bl.* Lame laoet , Soend. —
Heester.
180. A. s p a tu la ta Bl.* Gaboesan, Soend.;
Lame bodas, Soend. — Lage boom.
181. A. s p e c ta b ilis R.Br.* Li t j a - l i t j a ,
Boeg.; Ri t a borong, Bonth. — Boom.
182. A. v illo s a Bl.* I l a t - i l a t (zie 1447),
Jav.; Legaran, Jav.; — Hooge boom. Gebr.: Het
hout wel voor huis- eu hruggenbouw gehezigd, daar
het nogal duurzaam is.
183. A ltem a n th e r a n o d iflo ra R.Br.*
Nat. fam. der A m a ra n ta c e a e . Telont aga,
Mal. — Kruid.
184. A. se s s ilis R.Br.* Ba j am pasi r , MaL;
Ba j am tanah. Mal.; Baj em kr em ah, Jav.;
Daoen rocsa, MaL; Ke nn a k, Mal.; Keremak,
Mal.; Krem ah, Jav.; Ormak, Bat.; Sajoer oedang,
Vulg. AIaL — Kruid. Gebr.: Wordt als groente
gegeten; ook een geschikt veevoeder.
185. A ltin g ia e x c e ls a N oro n h a.* Nat. fam.
dei'Hamamelidaceae. Ki mala, Soend.; Rasamala,
Soend., Vulg. AIaL Variëteiten in Soeud.:
Ki ma l a hene r of r. bene r (k. m. beur eum
of r. beureum) , beste soort, het hout recht van draad,
roodachtig, goed te bekappen ; Ki ma l a gadok, of
r. gadok, hout donkerrood, hros onder het bewerken;
Ki mal a kapas of r. kapas, hout het zachtst en
lichtst van kleur ; K i mal a t a r i t i h of r. t a r i t ih,
hout donkerrood met donkere strcpeii, beter te bezagen
dan te bekappen. — Zeer hooge boom, de rasamala.
Gebr.; Deze woudreus groeit uitsluitend in enkele
streken van West-Java, op 1000—1700 M. hoogtc.
Het hout wegens duurzaamheid en sterkte voor huis-
en hruggenhouw veel gebruikt; de terpentijuachtig
door de inlanders als medicijn gewelke
uit spleten van de schors te
en in het Soendaasch kandaj heet,
henzoë als wierook gehrand. De
bladen
hezigd. De bars,
voorschijn treedt
wordt soms met
naam rasamala wordt ook aan andere geurige harsen
gegeven; o.a. aan storax; wordt op Bali voor het
hewaren van lijken gebruikt.
186. A ly x ia lu c id a W a ll.* Nat. fam. der
A p o c y n a c e a e . Aka r bagan, Mal. — Klimplant.
187. A. p ilo s a Miq.* Aka r mempelas wangi,
AIaL; Empe l a s wangi , AIaL; Al empel as
wangi , MaL — Klimmende heester.
188. A. S t e l l a t a R o em . e t S ch u lt.* Adas
poel asar i , Mal. Batav.; Aka r mem pelas hari ,
Mal.; Areuj pa l a s a r i §), Soend.; Areuj poel asari
, Soend.; Bal as ari , Boeton.; Dhas p las are,
Madoer.; Empe l a s har i , MaL; Mempe l a s har i ,
Mal.; Pal a sar i , Soend.; Pel a sar i , Mal.; Poelariekende
Amaracarpus — Amomum. 165 189 - 198.
saï, Balin.; Poel asar i , Jav., Alakas., AIaL, Soend.;
Po erasane, Alf. Amh.; Polasare, Aladoer.; Tha l
a thar i , Atjeh; Tj a l apa r i , Boeg., Alakas. Variëteit
in Soend.: Areuj pa l a s a r i gede of areuj j)oe-
l a s ar i gede of pa l a s a r i gede of poel asa r i
gede. — Klimplant. Gebr.; De naar cumarincriekendc
hast dient tot geneesmiddel en wordt evenals andere
deelen der plant-tusschen kleederen gelegd. In Zuid-
Celehes behoort die hast tot de zaken, welke bij de
huwelijksgift aan de bruid gezondcn worden.
§) Deze naam schijnt ook aan Aganosma-soorteu
te worden gegeven.
189. A m a ra c a rp u s m ic ro p h y llu s Miq.*
Nat. fam. der Rubiacea©. Goejanga, Alf. Alin.
Pouos.; T i mb er an, Alf. Alin. T.L. —■ Halfheester.
190. A. p u b e s c e n s Bl.* Ki barocwangau,
Soeud. — Heester.
191. A m a ra n th u s sp. d iv ., vooral A. B li-
tum L.* Nat. fam. der A m a ra n ta c e a e .
Ajoem, Lamp.; Aroem, Bat.; Aroen, Sika;
Baja, Alai. Alen., Tern.; Baj a poet ih, Alai. Alen.;
Bajam, -Atjeh, Daj. Samp., AIaL, Alinangk.; Bajam
poet ih, AIaL; Bajang, Alai. AloL; Bajem,
Balin., Jav., Soend.; Baj em lern ah, Baliu., Jav.;
Baj em poet ih, Jav.; Bawa, Alf. Alin. Bant.;
Bawa mahida, Alf. Alin. Bant.; Djagoer , Daj.
Kat; Hajoem, Lamp.; Hajoem handak. Lamp.;
Haroem, Daj.; Howa, Nias; Karawa, Alf. Alin.
T. B„ T. L.; Ka r awa koelo, Alf. Min. T. B.;
K a r 0 w a, Alf. Alin. Tonsaw., T. P.; K a r o w a k o e 1 o,
Alf. Alin. T. P.; Kcdawa, Alf. Alin. T. S.; Kedawa
poet i , Alf. Min. T. S.; Lahoet , Alf. Z. Ccr.; Lem-
baïn, Sas.; Alalaboet , Alf. AV. Ccr.; Alalahoet ,
Alf. Z. Cer.; Alalahoeto, Alf. Har.; Ai edja, Soemba;
Aloelahoeto, Alf. N. Laoet, Sap.; Nadoe, Biman.;
Oen bi leng, Atjch; O e t laboet , Alf. Boer.; Oeta
païne, Alf. Asil., Hila; P ajoem. Lamp.; Po do,
Boeg.; Segang, Soend.; Senggang, Soend.; Seng-
gang bener , Socnd.; Sihaobwoem, Loeboe; Sija-
roem, Bat.; Si j a roem loboc, Bat.; Sinahoe,
Saleyer; S in aoe, Alakas.; Tarnak, Aladoer. B.;
Ta r n a k potc, Aladoer. B.; Tarnj ak, Aladoer. P. S.;
Ta r n j a k pote, Aladocr. P. S.; Tona magaähoe,
Alf. N. O. Halm.; Wawa, Alf. Alin. Bent.; Wawa
mawo ero, Alf. Alin. Bcnt — Kruid, soort van
„amarant” . Gebr.: De geheele plant wordt als groente
gegeten. AVegcns de overcenkomst van den naam met
het woord ajem, dat „kalm, tevreden” beteekent,
plant de Javaan op zijn erf gaarne Amaranthus-soorten.
Van iemand, dien door velen goeds wordt toegcwenscht,
waarvan wellicht wel iets uitkomt, zegt hij : „Siram-
siram bajem”, d.i.: „Als het begietcn van bajem” ; een
uitdrukking, ook hij het baden van kleine kinderen ge-
bruikelijk, en die voor mogelijke onheilen moet behoeden.
192. A. c a u d a tu s L.* Ba j am selasch, AIaL;
Baj em lal ahan, Balin.; Baj em sekoel , Jav.; Kar
awa keret an, Alf. Alin.T.L.; Kar awa ne k er oet,
Alf. Alim.T.B.; Ka rowa r a i n d a n g r on doro, Alf.
Alin. T. P.; Kcdawa ne keroet , Alf. Alin. T. S. —
Kruid, de „kattenstaart-amavant” („queue de renard”,
„fuchsschwanz”). Gebr.: Wordt als groente gegeten.
193. A. g a n g e tic u s L.* Baj a merah. Mal.
Alen.; Ba j am merah, AIaL; Ba j am mi rah, Atjeh;
Ba j am si rah, Minangk.; Baj em hang§), Jav.;
Baj em soeloeh, Balin.; Bawa mahendeng, Alf.
Alin. Bant.; Ha joem soeloeh. Lamp.; Ka r awa
api -api , Alf. Min. T. B.; Ka r awa mea, Alf. Alin.
T. L.; Ka r awa rangdang, Alf. Min. T. B.; Karowa
r a indang, Alf. Min. T. P.; Kedawa api -api ,
Alf. Alin. T. S.; Kedawa roendang, Alf. Min. T.S.;
Podo t jela, Boeg.; Se n g g a n g beureum, Soend.;
Si jaroem na bolak. Bat.; S in aoe edja, Alakas.;
Ta r n a k mera, Aladoer.B.; Ta r n j a k mera, Madoer.
P. S.; Wawa mahamoe, Alf. Alin. Bent. — Kruid.
Gebr.: Wordt als groente gegeten. De hladen worden
wel met andere geneesmiddelen tegen koorts aangewend.
§) Ook Iresine Herhstii Hook.* (zie 1901).
194. A. sp in o su a L.* Baj a hadoer i , AIaL
Alen.; Baj a oetan, AIaL Alen.; Baj am her doeri ,
AIaL; Ba j am doeri , AIaL; Ba j am hoetan, AIaL;
Ba j ang hadoer i , AIaL AloL; Ba j ang oetan, AIaL
AloL; Baj em eri, Jav.; Baj em kikihan, Balin.;
Baj em si jap, Balin.; Baj em t j ikron, O.Jav.;
Hajoem kerocwi , Lamp.; Ka r awa in taloen,
Alf. Alin.T.L.; Ka r awa nc merci , Alf. Min. T. L.;
Ka r awa rarap, Alf. Alin. T. L.; Ka r awa raprap,
xVlf. Aliu. T. B.; Karowa in taloen, Alf. Alin. T.P.;
Karowa Tcawajo, Alf. Alin. Tonsaw.; Kedawa
mawoöc, Alf. Alin. T. S.; Keroeg pasih, Balin.;
Podo madoer i , Boeg.; Senggang t joet joek,
Soend.; Si jap, Balin.; Sinaoc ka t i nt i ng, Alakas.;
Ta r n a k doer i , Aladoer. B.; Ta r n j a k doer i , Madoer.
r . S.; Tj ikron, O. Jav. —■ Kruid. Gebr.:
Wordt in tuinen gekweekt, maar niet voor groente; wel
wordt een afkooksel der bladen bij koorts te drinken
gegeven en zijn ook de wortels cen ini. geneesmiddel.
195. A. v irid is L.* Baj a andj ing, AIaL Men.;
Baj am hidj aoe, AIaL; Baj am i t ik, Mal.; Baj em
dempo, Jav.; Baj em monjet , Vulg. MaL; Baj em
radja, Balin., Jav.; Ka r awa maäwoe, Alf. Min.
T. L.; Ka r awa nc asoe, Alf. Alin. T. B.; Karowa
in asoe, Alf. Alin. T. P.; Kedawa ne asoe, Alf.
Aliu. T. S.; Para, Bouth.; Pera, Bonth.; Senggang
monjet , Soend.; _ Ta r n a k lakek, Aladoer. B.;
Ta r n j a k lakek, Aladocr. P.S. — Kruid.
196. Amomum sp . d iv . Nat. fam. der S c itam
in e a e . Algem. Bcnam.: Bot je, Boeg., Alakas.;
Galoha, Alai. AloL, Tern.; Goloba, AIaL AIoL, Teru.;
r ioudje, Soend.; Int jocng, Bat.; Kat aroöng,
Alakas.; Kat jombrai ig, Jav.; Kct imbang, Lamp.;
Kc t j i t j ang, Baliu;; Ket jombr ang, Jav.; Ki nt joeëng,
Alinaugk.; Kint jocug, AIaL; Oudje, AIaL
Batav.; Panasa, Alakas.; Pane, Boeg.; Si jala, Bat.;
Sikala, Bat.; Tcp ocs, 0. Jav.; Tj ocmbraug, Jav.;
Tj ombr ang, Jav.; Toeïs, Alf. Alin.; W o j o - wo j o.
Nias. — Kruiden. Ook ccuigc andere op Amomum
gclijkende geslachten hebben deze namen. Gebr.: De
vruchten in sommige spijzen; het jonge merg wordt als
groente gcnuttigd; de stengels dienen als wapen bij
spiegelgevechtcn van knapcn. In het Bataksch heeft men
een spreekwijze: „Ilorho do na margoeloe dohot sijala
margoeloe”, d.i.: „ A-ls de hulTel vuil is, wordt de sijala
ook vuil”, of z.V. a.: „Wie met pik omgaat, wordt er
door hcsmct” . De Socndanecs zogt: „Kocma (vcrkorting
vau kocmaha) kembang hondjena bac”, d. i.: „Zooals de
bloem van hondje” ; deze nu heet rombeh cn die uitdrukking
dient derhalve verstaan alsof gezegd werd:
„Koema hchna hao” , d.i.: „Zooals het valt” of „uitkomt” .
De vrucht is de oplossing van hot Soendasche raadsel :
„Tihang hidji pascuk manglawe-lawc”, d. i.: „Een
staak (of stijl) met wiggcu hij vijfentwinligen” .
197. A. a c u le a tum Roxb.* Parahoeloe,
Soend.; Pa r a h o e l o e gede, Socnd.; Prahoeloe,
Soend.; Pr ahoe l oe gede, Soeud.; Tepoes merah,
AIaL; Wol a-wa l i j an, Jav. — Kruid. Gebr.: De
zaadjcs worden gegeteu, soms ook geconfijt ; de wortcl-
stok is een geneesmiddel bij oogzickten.
198. A. a lb um Koord.* Koel ipa, Alf. Cer.;
Tepoes malele, Socnd.; Timboeong, Alf. Min.
Ponos.; Toehi si , Alf. Aliu. Bant.; Toeï s (zie 218),
Alf. Min. Bent., T.B.,T. P.,T. S.; Toeï s in t joere,
Alf.Min.T.P.; Toeï s lerne, Alf.Min.T. L. — Kruid.
: 1 I , I
n.f,; !
IüiIl
!i• 1V
Í