Allamanda — Allophyllus. 162 137 - 147.
137. A llam a n d a c a th a r tic a L.* Nat. fain.
der A p o c y n a c e a e . Lame areuj , Soend. —
Kliiiiiiiende lieester. Gebr.: Hier en daar in tiiinen
gekweekt; iiit W. Indië overgebracbt.
138. A llium s p . d iv . N a t.fam .d e rL ilia c e a e ,
Algem. benani. Babang, Saleyer.; Baoewang, Daj.
Kat., Samp.; Bawa, Alf. N. O. Halm., Nias.; Bawang,
Daj. Z. O. Born., Jav., Lamp., AIaL, Soend.; Bhabang,
Aladoer.; Dansoena, Alf. Alin. T. S.; Dasoen,
Alinangk.; Djangkol , Lamp.; Djasoe, Balin.;
Djasoen, Balin.; Hoena, Sika.; Jam toena, BoL
Along.; Kalpeo, Tim.; Kosai , Alf. Boer.; Laboe na,
Sawoe.; Lai sona, Rotin., AVetar.; Langsoena, Sas.;
Lansoena, Alf. Alin. Bent., Ponos., T. B., T. P.;
Lasoë, Leti.; Lasoen, Lamp. Ab.; Lasoena, Alf.
Alin. T. B., T. L. Tonsaw., Bat., Boeg., Alakas.; Pia,
Alf. Tom.. Goront.; ’Nt jocna, Biman.; Ransoena,
Alf. Alin. Baut.; Sibola, MaL Tim.; Soci iga, Lio.;
Somoe, Endeh, Lio, Sika. — Kruideu, soorten van
„look”. Gebr.: Uien zijn bij de spijsbereiding oumis-
baar, en worden ook in de geneeskunst veelvuldig
aangewend. Van iemand, die veel praats heeft en over
aUes meespreekt, zegt men in het Soendaasch : „Ngem-
haiig bawang”, d. i.: „(Zijn) als de bloem van een
Ili”; terwijl men iemand, die gauw kwmad wordt en
hits antvvoordt,aanduidt met: „Ngageutah bawang”, d.i.:
„(Zijn) als het sap van een iii”, dat scherp is. Ook
is „een ui” de oplossing van het Soendasche raadsel:
„Boedak leutik boeloewan birit”, d.i.: „Een klein kind
met een hehaard zitorgaan” . „Poepoek hawang”, d.i.:
„Alet uien besmeerd” is een uitdrukking door Javanen
gehezigd van personen die niet in tel zijn of als
kinderen beschouwd worden, omdat men dit deze dikwerf
doet; en met „makan hawang” of „memhawang”
bedoelt de Alaleier: „Zijn toorn verkroppen of zieh
als het ware opvreten van kwaadheid” . Nog heeft men
in het Alaleisch een spreekwijze: „Roesak bawang di
timpa djambak” , d.i.: „De uien bederven, gedrukt door
haav schubben”, met de beteekenis van ongelukkig
worden door zijn eigen verwanten of vrienden. lets
dat zeer dun is omschrijft de Alinangkabaoeer als;
„Bak koelik dasoen”, d. i.; „Als een uienschil”.
139. A. a s c a lo n ic um L .* B a r a m b a n g s i r a h §),
Alinangk.; Bawa da sosawala, Alf.N.O. Halm.; Bawang,
Bat.; Bawang abang, Jav.; Bawang beureum,
Soend.; Bawang handak. Lamp.; Bawang
merah, AlaL; Bawang mi rah, Atjeh.; Bhabang
mera, Aladoer.; Br amb a n g ahang, Jav.; Dansoena
roendang, Alf. Alin. T. S.; Dasoen merah,
Alinangk.; Djasoe hang, Baliu.; Dj asoen mi rah,
Balin.; J a n t o e n a mopoera, Bai. Along.; Kalpeo
me, Tim.; Kosai miha, Alf. Boer.; Lansoena
mahamoe, Alf. Alin. Bent.; Lansoena r a i n da n g
Alf. Alin. T. P.; Lansoena r angdang, Alf. Alin.
T. B.; Lasoena edj a, Alakas.; Lasoena ma tj ela,
Boeg.; Lasoena mea, Alf. Alin. T. L.; Ransoena
m ä h e n d e n g, Alf. Alin. Bant. In het Alaleisch nog
een variëteit als hawang merah poetih of b. timor.
„Sjalot” . Gebr.: Als boven. Voor verkeerd verstaan of
begrijpen heeft men in het Amhonsch-AIaleisch eene uitdrukking:
„Stori bawang merah mengarti bawang poetih”,
d. i.: „Spreken over roode uien en witte verstaan” .
§) Zie A. sativum L.*, No. 142.
140. A. Cepa L.* Bawaug t j i n a §), AlaL;
Bha b a n g t jena, Aladoer.; Dansoena kapoe,
Alf. Min. T. S.; Dansoena pasoekad, Alf. Alin.
T.S.; Kalpeo moet i , Tim.; Lansoena kaloetai ,
Alf. Min. T. P.; Lansoena sina, Alf. Alin. Bent.;
Lausoena wawoöe, Alf. Alin. T. B.; Lasoena
kaloetai , Alf. Alin. T. L. — «Ui’L Gebr.: Als boven.
§) Ook A. sativum L.*
141. A. P o r rum L.*§) Bawa are, Alf. N.O.
Halm.; Bawang ganda, Soeud.; Bawang ket j i l ,
Vulg. MaL; Bawang ont j ang, Jav.; Bawang
pandj ang, Soend.; Bawang prei , Vulg. AlaL; B a-
w a u g r 0 e 111 p 0 e t, Vulg. AlaL; B a w a ii g s e m p r o n g,
Jav.; Bawang sere, Atjeh; B a w a n g t a r an a t e,
MaL Alen.; Bhabang pote ba l andha, Aladoer.;
I) a n s 0 e n a p a 10 e, Alf. Alin. T.S.; Da soentoengga ,
Alinangk.; Dj asoen pinge, Balin,; Haronda, Bat;
Kasoei ia, Balin.; Kesoena, Balin.; Lansoena
meuöoe-noöe, Alf. Alin. T. B.; Lansoena ne
inggr i s, Alf. Alin. T. P.; La soena haronda,
Bat; Lasoena ne inggr i s, Alf. Alin. 1\ L. —
„Prei” . Gebr.: Als boven.
§) Zie A. uliginosum. No. 143.
142. A. s a tiv um L.* Ba ramb a n g §), Alinangk.;
Bawang has ihong, Daj. Z. O. Born.; Bawang
bodas, Socnd.; Bawang poet ih, Jav., MaL;
B h a b a n g p 01 e, Aladocr.; Bawangsoe loeh, Lamp.;
Bj anghang, Jav. Teg.; Br ambang, Jav.; Dansoena
poet i , Alf. Alin. T. S.; Dasoen poet ieh,
Minangk.; Dj angkol soeloeh, Lamp.; Djasoe
poet ih, Balin.; Dj asoen poet ih, Baliu.; J a n t
oena mop oesi, BoL Along.; Kalpeo foleoe, Tim.;
Kosai bot i , Alf. Boer.; Lansoena koelo, Alf.
Alin. T. B., i \ P.; Lansoena mawo ero, Alf. Alin.
Bent.; Lansoena mop oet i, Alf. Alin. Ponos.;
Lasoena hoedo, Alf. Alin. Tonsaw.; Lasoena
kebo, Alakas.; Lasoena poete, Boeg.; Lasoena
poet i , Alf. Alin. T. L.; Ransoena mabida, Alf.
Alin. Bant — „Knoflook”. Gebr.: Als boven. Een
middel om den schadelijken invloed van hooze geesten
te weren ; worden daarom kleinen kinderen wel aau
handen en voeten gebonden en ze o. a. bij stuipen er
mede ingewreven. DenkeUjk om dezelfde reden worden
alle soorten van uien verondersteld tcgen mogelijke
ziekteu te behoeden, en zij derhalve herhaaldelijk hij
andere geneesmiddelen gevoegd.
§) Deze Alinangk.-naam is wellicht van Javanen
overgenomen; als plantennaam wordt barambang in
dat dialect gegeven aan een geheel andere plant,
Sonnoratia acida L.f.* (zie 8188).
148. A. u lig in o sum Don. (— A. o d o rum
L .* ) Bawang koet jaj , Soend.; Boet j aj , Aladoer.
P., S.; Dansoena kajoe, Alf. Min. T. S.; Ganda,
Alf. Alin. Bant; Ghoet j aj , Aiadoer. B.; Ket jai ,
Jav.; Koet i ja, Boeg.; Koet j ae §), Jav., Alakas., AlaL;
Koet jaj , Aladocr., B., Soend.; Landa, Alf. Alin.
T. P.; L a n s 0 e n a l and a, Alf. Alin. T. P.; Lans oena
r int ek, Alf. Alin. T. B.; Lasoena kolano, Alf.
Alin. Tonsaw.; Lasoena pasaoet an, Alf. Alin. T.L.;
Tjai , Jav. — „Reuklook”. Gebr.: De bladen worden
fijn gestampt en in- en uitwendig bij kleine kinderen
tegen stuipen aangewend, in het laatste geval met
azijn vermengd.
§) Ook AUium Porrum L.*
144. A llom o rpM a e x ig u a Bl.* Nat fam.
der M e la s tom a c e a e . Sendoedoek gadjah,
AIaL; Sendoedoek hoet an, Alai.; Ten g k o k bi j a wa
k §), Alai. — Heester.
§) Ook Fagraea morindaefolia BL*, No. 1426.
145. A. G r i f ñ th iiHook.f.* To e t oep boemi
r imba, AIaL — Kiuiid.
146. A llo p h y lu s c e le b ic u s Bl.* Nat. fam.
de rS ap in d a ce ae . S al i n t jawo e n g i l awanau,
Alf. Min. T.P.; Walo§), Alf. Min. T. L. — Heester.
§) De namen voor Allophylus gelden veel voor
Schmidelia sp.
147. A. Gobbe Bl.* T e r e n t a n g boeki t .
Mal. — Heester.
Alocasia — Alplnla. 163
148. A lo c a sia c e le b ic a Engl.* Nat. fam.
der A ra c e a e . Kalongang, Sangi; Kolongan,
Alf. Alin. — Kruid.
149. A. d e n u d a ta Engl.* Keladi r imaoe.
Mal. — Kruid.
150. A. lo n g ilo b a Miq.* Kel adi oelar,
MaL — Kruid.
151. A. m a c ro rh iz a Schott.* Ah aha, Enggano;
Biha, AIaL Bandj., Sangi, Soend.; Bi jah,
Balin.; Bi jo, Nias.; Bi ra, Bat., Gorom, Madoer.,
Alakas., Alai. Amb.; Bi rah, Bat. Dair., AIaL, Alinangk.;
Hi la, Alf. Amh., OeL; Karejo, Soend,; Kiha, Alf.
Halm., Alai. Alen.,Tern.; Kolongan, Alf. Alin. (zie 148);
Laivira, Boeg.; Alae, Alai. Tim.; P i, N. Guin. 4 R.;
Poesoe, Alf. N.O. Halm.; Sente, Balin., Jav., Alai.
Batav.; Sente, Soend.; Widele, Alf. N. W. Halm.;
Wi ja, Biman. Variëteiten in Jav.: Sent e idjo;
S. i r eng; S. poet ih. In Makas.: Bi r a kebo; B.
leleng. In AIaL: Bi r ah hi t am; B. me rah; B.
poet ih. In Soend.: Sent e hodas; S. hedjo; S.
hideung. In Bat.: Bi r a s ipapan; B. sipoeloet .
In Boeg.: La w ir a m alo t ong; L. map oet e. In Tern.:
Kiha hoelai ; K. l eana; K. modj ioe. — Kruid.
Gebr.: De onderaardsche knol („taro”) wordt na uitwas-
sching en koking gegeteu; de schil ervan in waiuu water
gedaan en dat hij buikzickten te drinken gegeven. In
Zuid-Celebes en op Bali wordt in de hladen wel garen
gewikkeld, met het doel aan de kleuren meer vastheid
te geven. In hot Alinaugkabaoesch heeft men eenige
siireekwijzen als: „Bak birah di tapi lasoeëng” , d.i.:
„Als de birah in de nahijheid van het rijsthlok”, met
de beteekenis van: „spoedig, welig opgegroeid”; „Bak
birah tak haoerek” , d.i.: „Als de birah zonder wortels”,
voor „lusteloos, hangerig” ; en „Bak birah djo kaladi”,
„Als de hirak en kaladi” voor „iets, dat op hetzelfde
neerkomt” . In het Sangireesch heeft men een raadsel :
jAlaten kararoÖe, ake soe woengkele”, d.i.: „Het sterft
laast van dorst en heeft water in zijn lies” , waarvan
de hladsteei van biha de oplossing is: daar deze met
het aansluitende deel van het blad een soort koker
vormt, waarin gewoonlijk water staat, dat door den
steel niet kan opgenomen worden.
152. Aloë fe ro x Mill.* Nat. fam. der
L ilia c e a e . Adj oe kewawo, Endeh; Bak
r adj a peunawa, Atjeh; El ak-el ak, Sas.; H a t
baja, Jav.; Hat- Ha t , O. Jav.; Kajoe saoedang,
Alf. Min. T. S.; Kal i jomho, Balin.; Lajombo,
Balin.; Lidal l boewaja, AIaL; Lidah hoe-
wajo, Alinangk.; Li l a hoewadja, Boeg., Alakas.
— Heester. Gebr.: Dient wel tot omheining. Het sap
der bladen is inwendig een middel tegen waterzucht,
woi'mcn, en daarmede wordt ook het hoofd hevochtlgd
ter afkoeling. In een der op Java in omloop zijnde
wajang-verbalen wordt medegedeeld, dat de ilat baja
zou ontstaan zijn uit den op het land geworpen
krokodiUentong, die Baladewa in een strijd met den
vorst der krokodilien dezen uit den muil rukte.
153. A. v u lg a ris L am . ( = A. v e ra L,*).
ü a n a s (Nanas?) sah rang, Soend.; Djadam§), Aladoer.,
AIaL, Jav.; Djadem, Jav.; Ganas (Nanas?)
sah rang, Soend.; Kanas (Nanas?) sabrang,
Soend. — Kruid, de echte aloë-plant.
§) Eigenlijk is dit de naam van de daaruit verkregen
„aloë”, die in de geueeskunde gebruikt wordt ;
maar de jilant heet evenzoo.
154. A lp h o n se a T e y sm a n n ii Boeri.* Nat.
fam. der A u o n a c e a e . Doe r i j a n oetan, AIaL;
Kenanga pant e i (zie 2293), Alai. W. Born.;
Pamë l ë s i j a n sela (zie 2799 en 2323), Alf. Alin.
T. L. — Boom.
148 - 162.
155. A lp in ia a lb a Rose.* Nat. fam. der
S c itam in e a e . Sapota, Bonth; Toeï s in taloen,
Alf. Alin. T. P. — Kruid.
156. A. B lum e i D. Die tz . (—A, ja v a n ic a
Bl.*). D j e u n t i r badak, Soend. — Kruid.
157. A. c a n n a e fo lium Ridi.* Poewa r mi njak,
Mal. — Kruid. Gebr.: Een afkooksel derbladen
en wortels wordt bij koorts toegediend.
158. A. c o n c h ig e ra Griff.* Lengkoewa s
r ant i ng, AIaL —■ Kruid.
159. A. G a lan g a W illd .* Bagal ai , Mentawei;
Galejasa, Alf. N. O. Halm., Tern.; Halas,
Bat.; Halawas, Bat.; Isen, Balin.; Kenono, Enggano;
Koeëh, Atjeh; Laäwase, Alf. OeL, Z. Cer.;
Ladja, Balin., Alakas., Soend.; Lahwas, Balin.; Lakoee,
Nias.; Lakoewase, Alf. Z. Cer.; L akwase, Alf.
W. Cer.; Langkoe euëh, Atjeh; Langkoe w as, Daj.
Z.O.Born., AIaL ALoL,Rotin.; Langkoewasa, Alakas.;
Langkoeweh, Alinangk.; Langkowase, Alf. Boer.;
Laoekase, Alf. Z. Cer.; Laos, Jav., Aladoer., Sas.;
L a t a w ase, Alf. N. Laoet; Lawas, Lamp.; Lengkoewas,
AIaL; Lidjak, Lamp.; Likoe, Boeg.;
Lingkéwas , Alai. Batav.; Lingkoew as, Alf. Alin.;
Lint joewas , Alf. Alin. T. P.; Loengkoewas , Bat.
Dair.; Ringkoewas , Alf. Alin. Bant. Variëteiten
in Balin.: I sen kapoe r of L. kapoer . In Alakas.:
Ladj a edja; L. keho. In Soend.: Ladj a benreum
; L. h od as. In Jav.: Laos ahang; L. poet ih.
InAladoer.: Laos mera; L. pote. In Boeg.: Likoe
mapoe t e ; L. mat jela. §) In Alai. Batav.: Ling-
kewas me r ah; L. poet ih. — Kruid, „galanga” of
„galgant”. Gebr.: De witte variëteit dient meer bij de
spijsbereiding, de roode als geneesmiddel, en dan zoowel
de wortelstok (rhiz. galangac) als de zaden ; de laatsten
wendt men aan bij huikaandoeningen en uitwendig hij
kwaadaardigen huiduitslag van dieren; een afkooksel van
den wortelstok hij miskraam. De jonge loten worden in
beete asch gepoft en het uitvloeiende sap hij oorpijn in het
aangedane oor gedruppeld. De geneeskundige heuaming
van den wortelstok is in het Balineesch Kalawasan.
Van iemand, die zieh brutaal tusschen zijn meerderen
¡daatst, zegt men in het Balineesch: „Boeka dakiu
isene” ; d. i. „Als vuil van de isen” ; daarop doelende,
dat de modder ook tusschen de op een vinger ge-
lijkende deelen van de isen zit. In het Alaleisch der
Alolukken is de vrucht van Alpinia de oplossing van
dit raadsel: „Rond popo-loeloe, berhoeloe-hoeloe,
kaloe tikam herdarah”, d.i.: „Het is rond en harig,
steekt meu er in, dan komt er bloed uit”.
§) Deze variëteiten ziju gebaseerd op de kleur van
den wortelstok (rhizoom).
160. A. g ig a n te a Bl.* Galoba batoe. Mal.
AIoL; Galoba koesi , Tern.; Goloba batoe, AIaL
AloL; Goloba koesi , Tern.; Go lobe, Alf. N. O.
Halm.; Hak, Balin.; Ka ti mba (zie 890), Alf.
Tom.; K a ti m ba n g (zio 890), Alakas.; Ladj a
g 0 w ah, Soend.; L ako e wa hi, Kisar ; Langkoewa s
l aki - l aki , AIaL AIoL; Rajoen, Alf. Alin. T. B.,
T. L.; Seboe, N. Guin. 4 R.; Toeï s im pokok
(zie 947), Alf. Alin. T. P.; Toeï s watoe, Alf.
Alin. T. B., T. L., T. S. — Kruid. Gebr.: De vruchten
worden wel gegeten.
161. A. in v o lu c r a ta Griff.* Ka n t a n hoetan,
AIaL; Poewa r poet ih, AIaL — Kruid.
162. A. m a la c c e n s is R o se . §) Boengl a i
laki - l aki , AIaL; Kamidj ara (?), Jav.; Laäwase
wakan, Alf. Z. Cer.; Ladj a gowah, Soend.; Langkoewas
malaka, Alai. Mol.; Poewa, Alinangk.;
Poewar , Alai.; Saja, Atjeh; Sero eleu, Gajo.;
Sesoek, Lamp.; Sesoek kat ekoek. Lamp.; Soeix,
Í :
■'l-,