. TH E S A U R U S
molcflia creetur, Natur^e aliquot leges, propc unlverfales, turn ad indolem, turn ad metamor^
phofin, prout aliter atque aliter in diverfis generibus locum fere habent pertinentes in medium
proferemus. Prius tarnen cxpediet de generico exfanguium vel infeaorum animalculorum nomine
nonnulla prsmittere. , . . . ,«>10.
K o m e n hflai vel Exfan^ms , dubio procul , generalem hums ammantium claffis charafter
em baud fatis determinate exprimit; cum nec omnes fpecies infeaae / i n t , nec pauCcC dentur,
ouae ßnguine non careant. Quapropter pedibus eo in fententiam Viri m hac parte Hiltoria:
Naturalis verfatiflimi Roefel, llatuentis , iftam regm animalis clafTem eo fefe diftinguere a
cuibusvis aliis, quod & olTibus & officulis careat, neque & palpebris fuos ocellos, ut cetera
animalia, claudere poffit. Haud oeque tarnen in univerfum probo, qu<E proeterea luperaddit,
ex motione, ore, aut maxillis & refpiratione deprompta criteria. In tota igitur regni Animalis
univerfitate banc claffem animalium exojmm aut ivor^.. appellare licebit.
Qua porro ratione nobis quidem videatur hoec claflis m fua genera ac fpecies ordinate di-
^eri Dofli operis, quod pra3 manibus liabemus, nec natura, nec inflitutum permittit longo 1ern
i o n e exponere. Quin & plerisque Leftorum forte fuft'ecerit hoc loco faltem monuilTe, nos m
nroemittenda defcriptione nonnultarum pene univerfalium nature legum, quff) ad mdolem ac oeconomiam
horum animalium pertinent, Certo cuidam ordini nos elfe adftriauros. En, quas proemit-
^""ouKunque ad naturalem iflorum animalculorum ceconomiam vel leviter animum advertit,
ienorare non potefl, omnes papiliones prodire ex eruds , quibus folia arborum herbarumque
pro cfca funt Erucx autem tempore in chryfalides aut nymphas transformantur, e quibus paniliones
erumpunt. Tapilio femina po^quam a mare fua; fpeciei inita eft, ova pant, quoe denuo
eruculas excludunt. NonnulL-e fpecies papilionum diurnorum & noaurnorum per totam
b v e m em fub larva nymphâî latitant: alire paucos intra dies, hac pofita, m papilionem mutantur;
t um vero, quce precox papilio peperit, ovula hyemem edurant, primoque vere, quum pr^flo
habent pabufum, fuas eruculas dettium edunt. Qtiodfi contra nymphula per hyemem fuum ftatumtueî^
ur, appetence vere metatnorphofi^ fit, natusque papilio fua g.gnit ovula paulo poft fua^
eruculas exclufura. Teftantur tamen poft Gôcdnrtîum, Rôcfdius ïilüque, utrurfique modum m
imn eademque fpecie quaddoque obtinerê. 1. r • % • -
PriUSQuam ultra progrcdiamur , obifêr hÏC notandum efl, Vöcabulum Paptho fcpiüs lation
f r n f u ufurpari. Syffematici papiliones in duas clafTes dïftnbuurit, quarum prior diurnos, qui in^
terdiu volitant, compleaitur, pofterior eos, qui vêfpere ac n o a e , noaurni jdeo dia. aut Pha-
'nee 1-lis autem notis inter fefe diftinguuntur. Papiliones diurni üncennas gerunt fihformes,
P ^ i l a t a s : Phala^n^e contra plumatas, nec prspilataâ. Patiuntur tarnen fuas hae regulae excepfiones
Exeraplum inter alios exhibet papiliö ribium, diurnus quidem, at amennis fihformibus,
non pr^cpilatis, gaudens. Femellam plerarumque phaknarum, oculo non armato confpeft^, antennas
monftrant filiformes; mares autèm plumätas. Dantur ta^èn, quarum uterque fexus filiformes
habet. EruccC complures phalaenarum, ad metamorpliofin paratifi, telam, qua fe induoant
)
en, om iiitwcidingc cc vcrmFden, ecnige byna algcmeene
Natuurwetten, zoo ten opzichte vati den aart ab van de
vormverwillclinge, welke in de onderlcheidc Geflachtcn meelt
liane en^en, hier ter ncderftcllen; doch voor af zal het met
ondienftig zvn, dat wy ook iets zeggen over de algeraeene
benoeming van Bloedeloos of Gekorven dier.
Het Latvnich woord /«/ffla, voor 't welke wy, by vcrtaahnee,
eigendVk Gekorven en ook BlosMoos gebruiken, is
ten opzichte\^n het algemeen en bcpaalend kenmerk zeker yk
cebrelddg • Daar zyn verfcheide foorten dezer Dieren, welke
Bloed hebben, en daar z>ti'er vele, die niet ingekorven zyn.
Ik boude het dan met den, in dit deel der Natuurkunde verre
gevorderden, Heere Rofd: dat men, eene bepaahng wijlende
geven, van dit gedeelte van het Dieren-Ilyk, moet zeggen,
dat deze dieren geene Beenderen noch Graacen hebben,
Iclvk anders alle de overige: en dat hunne Oogen, gelyk de
Indcrc dieren, door geene Oogleden geOoten kunnen worden.
Wegens de verdere kenmerken, bcftaandc m de beweginp
x-an'den Mond of Kakebeenen, en de Ademhalmg, zoude ik,
ten aanzien van fommige , wederom met hen verfchi len.
^^cn kan dus deze Dieren, ten opzichte van het gcheclc Dieren
Rvk, de Bende {Clajfis) der Beenderlooze Dieren noemen.
Wy zouden in ecnc Kabinets Belchryvmg, van natuur als
deze," te verre uitweiden» indien wy hier met vrucht wegens
onzeRangfchikking, in de verdcelingc dezer Scliepfelen, iets
wilden zeggen, lïct zal ook voor veele onzer Lezercn mogelvk
genoeg zyn. hier by te voegen, dat wy in deze voorafcaandc
befchryvinge van ecnige byna algemcene Natuurwett
e n , omtrent den aart en de huishouding dezer dieren, zckc
re order zullen volgen. Tot welke wy dan overgaan.
Het is aah elk, die maar de minfte oplettenheit ontrent dc
Natuiu-lykc Huishouding dezer dieren gebrmkt heeft, bckent,
dat alle Kapellen voortkomen uit Rupfen , welke de
Bladen dei* Boomen of Planten tot hun voed fel ncemeii. Deze
Rupfen veranderen in een Pop of Nimf , en uit deze komt
de Kapel. Het Wyfje hier van legt, na met een mannetje
van haare foort gepaart te zyn. Eieren, en uit deze komen
wederom kleyne Rupfen. Sommige Dag- en Nacht - Kapellen
blyven eenen gehcelen winter in den ftaat van Nimf, andere
veranderen binnen weinige dagen in een Kapel; doch dan blyven
de Eieren, die deze vroeguitkomende Kapel gelegt heeft,
eencn gehcelen winter over, die dan weer vroeg in 't voorjaar,
zoodra zy hun voedzel kunnen vinden, iiitkomen. Blyft
in het tegendeel dc Nimf eenen gehcelen winter onverandert
over; dan verandert zy vroeg in^t voorjaar, legt Eieren, cn
deze Eieren komen kort daar na uit; doch volgens Goedari y
Röfel en andere , heeft dit ook fomt^'ds wel bcyde in een
en 't zelfde foört plaats.
Wy moeten hier ook nog zeggen, dat het woord Kapellen
Vecltyds in eenen algenleencn zin genomen word. De
Liefliebbers verdeden dezelve in twee hooftdeelen, noemende
dc eene, die gewoon zyn by dag tc vliegen, Dag-
Kapcllen , cn dc andere, die meeft by avond en by den
nacht vliegen, Nacht-Kapellen of Uilen. Men onderfchcidt
hunne kenmerken hier in, dat dc Dag-Kapellen Sprieten of
Voelhorens hebben , die draadachtig cn. aan het einde goknopt
zyn. De Nacht-KapelIcn daar cn tegen hebben ongeknoptc
draadachtige en gevederde fprieten. Deze regelen
gaan echter zoo zeker niet, dat dczclvcn geene uitzondering
zouden lydcn: Zoo zien #y, by voorbeeld, onder meer anderen,
het bekende Aalbcile-Kapelletje, 't welk by den dag
vliegt, ongcknoptG draadachtige Sprietjes dragen. Het Wyfj c
van dc mceftc Nacht-Kapellen heeft, met het blote oog befchouwd,
draadachtige Spricten, cn het Mannetje, gevederde
,
R E R U M N A T U R A L I U M . ÇÎ
d confwium: ncc tarnen omnes. Olim opinatum eft , nymphas phaltcnarum folas conflanter
^ formam proe fe fer re, coque multum difcrepare a nymphis papilionum diurnorum plcrumpupul
®
Rcaimniriiis autem fpeciem diurni i o u e anffulofis & cufpidntis. , . - -, n v e n1i t , cuius nny-mp h a
pupuls fïmilitudinem monflrat. Ita multiphces naturoe lulus occurrunt. Interea conltituenordims
ergo notis utendum eft potiori fjkem parti communibus, donee plane univerfaies
^^^Mul^oe quoque oviparoe funt , quarum pleraeque fua ovula in carnibus aliorum animalium ponunt :
unde tarmices prodcunt , qui poft in nymphulam doliolo fimilem mutati mufcam denique excludunt.
Vefparum eadem ratio cfh Nonnullas nidos minores, alioe & proegrandes conflruunt, inque
cclluUs horum hcxagonas, fingulas, fingula ova collocanti ex his vermiculi proficiscuntur, qui
diquamdiu a parcntibus fuis enutriti in nymphulam abcunt tandemque in Vefpam. Occonomia
ccterum luijus generis multum diverfa efl : etenim funt, quje ovula fua intra corpora viventia
aliorum animalium, v. g. erucarum &c. deponunt; aliae in ligno arborum; aliai vefpetis fub folo
e x argilla confeais immittunt. • , j ,
Apum transformatio eadem ratione, ut Vefparum, fe habet : uti & oeconomia haud multum
diffimilis efi, nifi quod ordinatior fit eoque captum humanum fere fuperet. Ceterum de modo,
quo fuos favos, mellis & cer® promptuaria, conftruant, fatis ubique confiât.
Bombyliorum quoque generatio fimiliter comparata eft. Domicilium vero fubter tellurem
duntaxat fibi condunt, cellulas fabricando rotundas ex fragmentis foliorum conglutinatis, multasque
juxta fe una componendo.
L o n g e diverfa cd natura Mordellarum, qua; & Libella aut Perloe appcllantur. bolent hoe
ovula fua utplurimum flagnantibus aquis committere , ex quibus minuti prodeunt yermicuh fenipedes,
paullatim pofitis aliquoties exuviis increfcentes. Eo durante habitu in aquis_ morantur
aliisque'animalculis aquaticis fefe fuflentant. Cum fatis diu tanquam nymphce-vermiculi vixer
u n t , aquas demum deferunt, ruptaque pelle, convoluta intus mordella fèfe extricat, qu®
paulo pofl omnibus partibus abfoluta avolat, raptu aliorum infedorum viètura.
Multo minor ejus.dem generis fpecies, cui Virguncukc nomen datum eft, eodem modo transformatur.
Nympha ejus, in aquis quoque habitans, gracilior longiorque modo eft & paulo
aliter conformata.
Ephemeri etiam fimilis eft occonomia. Nympha tamen alio habitu eft & juxta Blancardum
triennii fpatio hunc ftatum confervat, tandemque poft plures vernationes ephemerum excludit.
Culicis metamorphofis utcunque difcrepat. Ova is fua in aquis ponit, ex quibus vermiculi
pilis hirti gignuntur: hi aliquanto poft tempore in fingularem nymphoe fpeciem abeunt, ex qua
demum culex prodit: ut pateat duas proecedere mutationes, priusquam animal perficiatur.
Locuft^e, Grylli fylveftres & Gryllotalp^ genere quidem multum inter fe differunt, at long
e minus modo generandi. Degunt nimirum inficco, fuaque ovula fubter tellurem reponunt,
e x quibus demum pulli excluduntur paullatim increfcentes ad juftam ufque magnitudinem.
Grylli
dc: Echter zyn 'er, die beide draad - fprieten hebben. Dc
mceftc Rupfcn der Nacht-Kapellen fpinnen zich , ter veranderinge
fchikkcnde, in; nochtans zyn 'er ook, die geen fpinfel
maken. Dc Nimf der Nacht-Kapclle meende men voorheen,
dat alleen zich altoos onder dc gedaante van een rond
gcbakcrt Kind vertoonde, cn dus veel verfchillende van de
Nimf der Dag-Kapellc, die vecltyds hoekig cn puntig is;
doch dc Heer dc AeaiwHHr heeft eene enkele foort gevonden,
daar de Nimf der Dag-Kapellc dc gedaante van eene Nacht-
Kapel Nimf heeft. Zoo zien wy gedurige veranderingen in
de Natuur: wy moeten echter, om de noodzakclykheit der
Rangfchikkingen, deze mecfl doorgaande kenmerken volgen,
ten minfte zoo lang, tot wy meerder zekere ontdekken.
De Vliegen zyn mede Eicrleggend, waartoe zeer vcclc het
Vlccfcli van andere dieren verkiezen; en uit deze Eieren komen
dc zoogenaamde Maden of Wormen, die veranderen in
een Tonnetje of Nimf, en hier uit komt de Vlieg.
Met dc Wespen is het even zoo gelegen. Sommige van
deze bouwen kleine en ook zeer groote Nesten, leggen in
idere zeshoekige' Cel een Ei, waar uit een Made of Worm
voortl^omt, die door de Oude ccnigen tyd gevoedt wort.
Deze Made verandert in een Nimf, en die vervolgens in
een Wefp. De huishouding van deze Dieren is zeer verfchillend,
want fommige leggen hunne Eieren in andere levendige
Dieren, als Rupfen enz. en wederom andere, in 't
hout der Boomen en in huisjes van Klei, onder den grond.
De verandering der Honingby vcrfchilt niet met die der
Wespen, en haare huishouding is in veelen opzichte elkander
gelykuitgenomen , dat die der Byen geregelder is,
en byna het menfchlyk begrip te boven gaat. Verder is
de wyze, op welke zy haare Nesten bouwen, welke de
Honingen het Wafch uitleveren, genoeg bekend.
De Voortteeling der Hommels gefchiedt op de zelfde wyzc;
doch deze maaken hunne woning onder den grond,
hunne ronde Cellen, van welke 'cr vcelc by een gevoegd
zyn, bcftaan uit te famcn gekleefde ftukken van Bladen.
Zeer veel verfchiliend is de Natuur van die Dieren, welke
wy Korcboucen , ook wel Romboutcn of Sparren noemen.
Zy leggen hunne Eieren meell: in ftilftaande wateren, hier
uit komen kleine zesvoetigc Diertsjes , welke allengskens
grootcr worden , na verfcheide vcrvellingen. Zy onthouden
zich, gedurende dezen ftaat, in het water, en neemen
andere levendige water-dieren tot haar voedzel. Dus in dien
ftaat van Nimf lang genoeg geweeft hebbende, begeevcn zy
zich buiten het water; haare huit barft open, cn de Korcbout
ontzwaclitclt zich uit dezelve cn vliegt dikwj-ls, weinigen
tyd daar na, geheel volmaakt weg, om zich, met roof
op andere Dieren, te genceren.
Een veel kleindcr foort, welke wy Juffers hectcn, veranderen
op dezelfde manier ; de Nimf, die zich in 't water
ophoudt-, is alleen dunder , langer en weer wat verfchiliend
van maakfcl.
De zelfde huishouding heeft plaats by het Haft of Oever-
Aas. Dc Nimf heeft wederom eene andere gedaante, en
blyft langer, volgens Bknkaart wel drie jaarcn, in den ftaat
van Nimf; waar uit het kort Icevend cn dikwyls vervellend
Haft voortlcomt.
Eenigszins verfchillende is de verandering der ftcckende
Mug. Deze legt haare Eieren mede in 't water, doch uit de •
zelve komen kleine wormachtige cn hairige Diertjes, die,
na eenigen tyd, veranderen, in een vreemd foort van IS'imf,
waar uit de Mug voortkomt; zoo dat hier nog eene verandering
meer plaats heeft.
De Sprinkliaan, Veld-Krekel en Veen-Mol, zyn veel verfchillende
Geflachten , echter is haare manier van Voortteeling
weinig verfchiliend. Deze. leeven wederom alleen
op 'C land, leggen haare Eieren onder den grond , in de
Aarde, waar uit, na verloop van tyd, kleine jongen voort-
A i komen,