52 G v i L l E L t o l P M O N I S
Porro minores qui fubfequuntur cacabi, Tachas appellant, quidam funt ad concutiendum»
quidam ad coquendum parati. In quibus fuccus jam didus, tantiiper condcnfatur, donec Serapii
&' mox Sacchari confiftentiam aequirat. Ad hxc vehementi & arduo labore, primum
in majoribus, turn in minoribus ahenis inter coquendum, capaciifimis cochlearibus agita-
tur, quatiturque-, & ad altitudinem viginti plus, minus, pedum attollitur, unde rurfus in
vaiàprolabatur.
In Cacabis minoribus ob ignem inteniìflìmum vehementioris ebullitionis habenda eft
ratio, ftatutifque temporibus olei modicum guttatim inftilletur, ne ignis vehementia Saccha-
rum aliquid detrimenti capiat. Obfervatu dignum, quod oleum fi majoribus inderetur ahenis,
\ in quibus. liquor, primo Caldo didus, purificatur, Saccharo conficiendo piane fóret ineptus.
Viciifim, fi minoribus lixivium ficut majoribus, infondatur, seque impoifibile, Saccharum
conficere. Si denique momentum fucci Limonii, vel acidi quid injiciatur, Sacchari confiftentiam
numquam acquiret, fed intotum perditur.
Formx porro fidiles innumere, quando fuccum fluidum accepérunt, órdine afieribus ßer-
foratis, in ampliflimis xdibus (Caja do purgar vulgo) imponuntur5 mox fuperimpofitó luto
humefado, dida vafa, à melle, quodfubfufco antea colore Saccharum tingebat, repurgantur.
E formis excuflum, candidum à nigricante, Mafcovado dido, feparatur, & in fruftra redadum
foli fereno exponitur, probèque exficcatur, donec ciftis recondatur. Hxc omnia incredibilis
• funt laboris &ingentium fumtuum $ prxterquam quod operariorum multitudo; jumento-
rum infuper & mancipiorum affluentia, multum ex emolumentis derogat.
Medica Sacchari auxilia, quoniam maximam partem Europxis cognita, paucis tantum
funt perftringenda. Cannx viridis iuccus frigidus eft, multoque fi deftilletur per Alembiciim
durabilior&eificaciorj multis oculorum malis, tumhcpatis, renumque ardoribus medetur.
Sedcum medulla hxc cannarumtotmutationesfiibeat, antequam repurgata in grana redu-
catur, primam naturam deponit, imo alienam induit, palato magis gratam, quam valetudini
proficuam. Saccharum enim, multalixivii fortiifimi vi albefadum, in deliciis quidem opta-
biliusj fed qualitatem facile acrem, vifceribus& capiti infeftamretinet. Quamobrem iilud
quod fanitatis gratia culinx vel Pharmacix infertur, prxftat ut modice tantum repurgetur:
quippe quod ingénitas .refervet vires, intenfiufque ferapia, eleduaria & fimilia'dulcificet.
Imo rubrum Saccharum, alias inferius habitum (ficut & illud quod ex Infula S. Thomxaf-
fertur, omnis lixivii expers) minim^ contemnendum, precipue in clyfteribus. Saccharum
itaque primo gradu lieet calidum & humidum, tamen quo antiquius & defecatius eo calidius
eft, faciliuique in bilem convertitur, atque intenfius digerit & folvit. Recens vero non iolum
pedori & Stomacho, fed. & veficx renibu/que prodeft. In omni denique xgrorum condimento,
veteri Saccharo & melli longe debet anteferri.
C a p . II.
D e Aiandthoca.
CRumepto complures Indiarum regiones ad hsc ufquc tempora caruerunt : ea tamen, qui-
■*- bushominum&animaliumfuftentaturvita, defiderari,benignamaterNaturanolilit. Radix
enim fativa feu altilis , qua: Mandihoca Barbaris appellatur, in farinam redada tritici
locum fupplet. Qua pianta licet An go li & Hiipaniolae atque aliarum Iniularum incolse gau-
deant ( ubi radicem hanc Hìttccam, praeparatam & in farinam redadam CaJJavi vocari Mo-
nardes teftatur ) Brafilise tamen naturalem, fummoque ftudio éxcultam conftat.
Plures hujus fruticis, quem Manüba Se Miniaba. Brafiliani vocant, dantur lpecies: quse
licet prima fronte inter fè haud differre videantur, tamen ab experientibus agricolis dignitate,
caule, &jColore diftinguuntur ac diverfa fortiuntur nomina, quorum hsec precipua funt:
Prima, cManiiibabuara. Secunda, eMandiibparati, albicantibus radicibus & truncis. Tertia,
Mandiibucu. Quarta,CManditbumana. Quinta,eMipi. Sexta.Tapecima. Scptima, Arpipoca.
Odava, Mandifupeba. Nona, Macaxera. Hae feptem pofteriores rubentibus funt & lade-
fcentibusradicibiis&caulibus. Omnium harum ftitpium radicibus folum Manithocanomcn
inditum, & alimentofis, medicamentofis , venenofifquc qualitatibus, licet impari inter iè
gradu, pollent. Quas proprietates, utpote admiratione digniffimas, pcnitius introfpexiflc
opersepretium érit. Hae frútices omnes eleganti ac ftellatim fefe explicante ifunt folio. Caule
redo, nodofo, hominis ftaturam raro excedente. Ejuscraffitiespro foecunditatefoli.coe-
lique temperie, varia. Plorerai fert exiguum, fernen autem. Ricini Americani femini filmile,
fed mutile. Reliqua exipfapianta ad vivum depida cognofcerclicet. Frudum vero fubterra-
neum, ipfam fciUcet radicem efculentam Mandihocam, paftinacse haud diffimilem producit,
*
'D E F a C V L T AT I B V S S l M U Ì C I V M L I B. IV . }}
c it, quse ladeum trahens fuccum, ab oculis prorumpentibus, è tranci internodiis natis hoc
•liquore egregie mtumefeit.
Terra minime glebofa aut irrigua, ut cannafaccharifera gaudet-, fed ficca potius, fitientc
& montofa, atquein tuberculos, quafi à talpis, egefta. Adeo humiditatis omnis inimica
eft, ut xftivis dumtaxat menfibus, terre committivelit, idquelocisapricis ac minimeum-
brofis. Quod, fiditi in hac, ita in quavis plantationc obfervandum, quia guttatim ex arbo-
ribus deftillans aqua perquam noxia habeatur. Cum adeo acclive & arenofum folum requi-
ratur, malunt incolx denfiifima demoliri nemora, demolita exurere, eaque arvis & ièaeti-
bus ( Chocas Lufitanis ) deftinare. *
Tres hujus plantx trunci, frondibus ipoliati, figura propemqdum pyramidali, haud profunde
fimul terrx grumis, trium circiter pedum inter fediftantia, inferuntur, prominente^-
que adpalmxaltitudinem, fuperius feinvicem ampleduntur. Quifoliislicetdenudati, novÌs
,Ìal? enUicoveftiuntur> ^C'^uicquamradix inde detrimentipatitur,modocaulisinteaer
&illxlusmaneat.
Dignitate & mole excellit Mandihoca, fianniterreque temperies ficca fuerit: tunc enim
quxlibet radix feiquipedem, vel duos, interdum etiamtres pedes longaevadit, craifitiem
habens brachii vel etiam cruris humani, quando fatis adoleverit.
Ratio habenda ut ager a ziianiis, qux valde fuppullulant, ter quaterve repurgetur, donec
planre adoleverint, ad odo nimirum vel decem menfium /patium. Maturitatem afle-
cutx radices, quod annuo circiter à plantatione /patio fieri iòlet, ad tertium vix iub terra du-
rantj altero tamen plcrumque anno pars illarum putrefeit & corrumpitur : ideo ad iiimmum
linquuntur annuo ipacio, & de novo per t^J#as plantanttir. Ingruente nimix humiditatis ne-
ceifitate, ■ exfcindi ftatim poftulat, fex menfibus ante juftx maturitatis tempus.
(JHandiba qux vocatur Mandubumana omnium citi/lime crefeit & mature/bit, atque opti-
ma inde conficitur farina. Hxc pianta maxime gaudet foloareno/ò «Se magis ambufto quam
reliqux. Primaria omnium, inque quotidiano ufu&lucro, produciturquidem promifeue
in quavis terra, vocàturque Mandiihparati.
E terra evulfx radices, vix per triduum durant, etiamfi fideliter horreis recondantùr. Mun-
datx,& à cortice,quem tenuiihmum habent, liberare, molx trufàtili, cùjus Iconem hìc daturi
fiimus, à duobus hominibus circumadx, admoventur, fcrriqj cu/pide conteruntur j& contufarum
radicum farinam excipit alveus. Alii radendi modi pedetentim exolcverunt,ob majores
labores & fiimtus. Pauperibus tamen ufusScobinx manualis fupereft, qux ab Indigenis Ta-
piti nuncupatur. Raiura deinceps torculari vel prxlo iubjicitur, quo magna vi humor ille iu-
perfluus&noxiusexprimitur, ut ficca atque abiqueulla humiditate maneat. Mox cribro,
Vrupeha diftopercolatur. Exinde planefado fidili aut xneoinjicitur, in quo iubftru&o igne
circumagitatur tantiiper dónec coquatur. Semicoda vero &adhuc mollis efculentaeft, &
vocatur Far inha relada, quod eft farina coda non exficcata. Reliquum quod fiipereft & re-
fervare volunt, fupra majorem vel minorem ignem pro arbitrio mifeent, atque exade ficcant.
Farina enim hxc quo plus exficcata & excoda, eo durabilior eft. Optime tamen ficcata &
fideliter ab aere dcfenfii, ultra annum vix fervari poteft : nani fi vel levi/fi ma uligo eaminfe-
ccrit, corrumpitur, unde noriparvam militumftragem incaftrisexortamvidi. Qiiapropter
noftri, Barbaros imitati, earn in bolos, quos vocant Bejus, paftillos & liba cogunt, fuperque
craticulos modico igne induratam in penu aliquandiu recondunt.
Ex hoc frutice expreflb manat liquor dianipuera Barbaris didus, qui vafi infufus poft
duas horas fondo adhxrefeit: ex quo alia fit farina, meliorpriori, ac majori affluentia floris,
G 3 quam