Cudepain, ludere.
gucgMtum, pugnare.
Langaivyn, occìdere.
Mecowyn , ferre.
Chuquin, furari.
Gudlulveno, redimere.
Lay, mori.
Rengalgey, fepelire.
Jguedaucapay, laborarc.
Trilli >uyn, emere.
mila ieuvyn, vendere,
G e o R o I M A K. C G R
Ni/U cayu, permutare.
lllutvyn, dare.
Vmatum, dormire,
Limen, evigilare.
Tangnone, frangere.
Bemeìne, reficere.
play», reperire.
yanguenbyn, perdere.
Tuegnei,lxtari.
N v m b r o r v m N o m i n a .
Eppo, duo.
Jguila, très.
CMeli, quatuor.
guechu, quinque.
Cajn y fex.
Relgi, feptem.
Pura, odo.
K^iìlla, novera.
CWarì palaco, centum.
W ar ama, mille.
B B B B B M H B w I H i
U t autem fpecimen aUquod habeant Lettores hujus lingux, fubjungendumputavr colloquium
famUiare ch'orm im i? quo vadis> '
luci finge im i? | | H g H H H m / utfde venis I Nirocomotom, exxdibusmeis.
M M cftnedomustuaproculhincì tubirungey. prope eft. Ale pmgei, procurimeli.
Inchi quipartti mi camappumu: volo P ro^c ^ alia m regionem ? Merelaya tìv »
H E H I H H ct" -»■*• ■ I I c"
tuus patera Alueiet, diabolus ilium ab , . Aìen volo, chuben quecken neìeimi
—■ ■ ■ ■ H iM Ü M
I M vis ne una pugnare r yyaìqumagela»>non habeo arma: »
im/j»*., fequere me inveniemus arma : d ì tcun tnchi, conlentio.
C a t . V I .
Obfirì)itti ones ex Hìfiorìca Relatione P.Alonib d Quaglie, S. I.
de anni terreeflatibm.
/"U Jatu o r anni tempeftates huic Regno accidunt, quemadmodumEuropx, verumdiverfo
Qtcmpom: Ver enìm exordium fumit à mcnfe Augnilo,& definitili med.um Novembre®;
& à meditate Novembris Aftas incipit ufque ad medium Eebruarii B à quo A lum n u sduci-
tur ufque ad medium Majum, quemexcipit Hyems, qua: admedum mmbofaeft, &fpoliat
arbores foliis, & cum vehement! gelu fpargit altam nivem, qux tamen a Sole difiolvitur; tufi,
q u o d raro Sole non comparente, ad aliquot dies durant. Raro autem mves accidunt valhbus
nam licet copiofiiTimie fint, & in tantum aggerentur, ut ad cacumma B g a j
& cum iis exxquentur, & in aperturis montium velutnn puteis coacerventur, &pcnetoto
anno durent, ibidem difiolutx inflant fluvios & torrentes, qui per valles cummagnaimpetu
decurrunt ufque ad mare, & terras mirum in modum fcecundant. Verum licet hic nonimn-.
sat nifi raro in planicie, frigusfacit tamexceflivum, utinmultis partibus Europa: vixtan-
mm fentiatur, quod accidit partim'ab altitudine Poli, fub quo hxc regio fita eft, partim à vici-
nìtate montium, è quibus defeenduut venti fubtilcs & penetrantes, qui nonnumquam firn
infupportabiles. Undefit ut loca maritima fint magis temperata. Nihiiommusm hisventi
mads funt molefti, quam in planicie, utpote temiflìores ibidem, neque tam rigidefcrientes.
Contra hoc Frbùs creavit Deus latiflìmos & fpiffiffimos monies, plenos Quercubus, qua: eft
^mmuuiffimamateries diftrittus S. Jacobi & aliarum vallium, è qua & ca^.
naces & alias officinas; in aliis partibus ferviunt eidem ufui K g M | | § B K Ä g S
ceptionis, ubi tam innumera funt & ita vada, ut licet,am tana multis | p | g ^ W |
filvee & faltus hodieque ita abundent ilfis, utvix penetrati poffint, ncque
duo milliaria ab oppido, ulterius autem fint inacceffi, licet hxc regio plufquam “ Mmu miU
hominum fuftentaverit, ut fcribunt Authores. Ifta autem un & arbores fruttifera hyeme
amittuntfolia-, fedfilveftres arbores maximam pattern illa confervant, quia funt craffiora &
hcet gelu coopenantur, non onerantur ut aliarum arborum, fed liquefatto gelu à radiis Solis
magis lzte virefcunt. Vere cnim ingrediente medio Augnilo, tanta copiaflorum nafeitur &
numeravi aliquando duas fupraquadriginta diverfas ifiorum fpecies brevi tempore, & quidem
omnes campeftres, & maximum partem odoriferos, è quibus conficiunt aquam,quam vocant
Angelorum,obfìngulareme)usfragrantiani.Herb;equoq;campeftrestamfelicitergerminant
tantumquefumuntsncrementum, ut vixàfatis diftingui poffint, & menfe Novembri & De-
cembri ita adoleverunt, ut equis vix penetrari poifint.
Sinapi, Foeniculum, Trifolium, Rapus, & Mentha^ qus plantx in Europa feruntur&co-
luntur, hicabundantiffime incampis fponte proveniunt,&quidem tanta copia, utcampos
ad multa milliaria occupent, & pecudes & capra illis pafeantur. Sinapi autemin tantam mo-
lem excrelcit, ut caules viderim craffitie brachii humani, & tam proceros, ut arbores «mula-
rentur, & fuperarent altitudinem equitis.
Plurimx hic nafeuntur herba: Medicinales, & magna: virtutis, Chilenfibus folum nota: &
ìllorum Medicis, quos vocant Maci, qui facultates illarum aut celant aut parce admodum do-
centllifpanos: magni hi fiunt non tantum ab Indigenis, fed & ab Hifpaniscum gravi aliquo
morbo affliguntur; &impnmisubialiqua fufpicio eft haufti veneni. Neque vìritantum, fed
& fceminje qujedam haac artem profitentur, in caque excellunt.
Lib. i . cap. 2. Enumerat tres herbas qux fingularem ufum habent in medicina.
Prima, inquit, eft famofa illa herba quam vocant gumcia mali, qu« non aifiirgit ab humo
iupra dimidium palmum : cu jus ramuli ic dilatant ad modum fafciculi florum, & definunt fin-
guli in unicum florem,figura & coloris Croci in Indiis ditti Rumi. H ic herba eveflitur cum radice
, & ebullitur to^ in aqua, quscalida xgris exhibetur ; &interaUaillius effetta, unum
eft, educete e corpore quemeunque fanguinem extra vafa conftitutum& corruptum, cum
maxima efticacia ; quapropter Indi vulnerati quantocius fumunt hanc herbam, fiquidem fan-
gumem qui per vulnus effluere non poteft, educit antequam corrumpatur.
Altera eft, quam Fliipani vocant Albacìga Indiani Culcrì} quia habetfólia Emilia ocymo
live Bafilico,.verumin tantam altitudinem aflurgit, ut arborvideatur, & foliafuntfragrantif-*
fima; Ha:c contufà applicatur vulneribus extriniècus, & gutra aliquot fuccieifdeminftillan-
tur, & mirabiles edunt, effettus.
Tertìa eftinftargraminis, admodum flibtilis & delicata, neque reperitili in omnibus partibus
hujus regionis : ufus illius eft admodum mirabilis contra febres malignas & dolores late-
tum. coquitur tantum in aqua, Se ita haufta infigniter mundificat ianguìnem, introriiimque
educit., ita ut aegri brevi tempore perfauentur, uri faepiifime vidi.
Multa: praterea hic funt herb« valde efficaces adverfus dolores nephriticos, qusque calcu-
lum in velica rumpunt, & ruptum expellunt. Qucmadmodum&alix adverfus dolores Scia-
ticx, aliafque ejuicemodi infirmitates quamplurimas.
Siquidem jam de herbìs caepimus, addamus ea qux alibi de illis tradit hic Auttor.
Lib. i. cap. x i 1 1 . Invaile Lampa,qux diftatab oppidoS. Jaoobi milliaria quindecim, nafeitur
quxdam herba,ad modum Ocymi, licet ejus folia potius fint cinerefcentis coloris neque
tam lxte vireant, & pianta haud fupra palmi altitudinem àfoloaffurgat: Hxc granulis qui-
bufdam falis xftiyis menfibus cooperitur, inftar minutarum perlàrum, qux fuper folia illius
coagulanti^, aut è rore qui nottu incidit, aut aliquo humore aut vapore, quem Sol in illa regione
fullevat cum afeendit, aut quod herba ipfa fit ejus natura, ut cxfudet aut protrudat hunc
humorem, qui à Sole ficcatus convertatur in granula falis: live autem ab hac five ab illa caufa,
aut etiam alia hoc procedat, hi efifettus folum obiervantur in hac valle, & fupra hanc herbam,
quam Indigenx maximi faciunt, quia fai ifte eft boni faporis & delicatus. Nefcioan ad hoc
alludat Joannes de Laet in deferiptione Novi Orbis.in qua agens de Regno Chili & infignibus
illius qualitadbus, poftquam illud exteris Americx regionibus prxtuliflèt, adjungit in aliqui-
bus vallibushujus Regnicertisanni tempeftatibus cadererorem ita ipiflum, utcongelatus
ad modum iàcchari, &fervatus, peneeundemufnmprxftetquemmanna.ldemrefert Anto-
nius de Herrera Chronographus, &c. Etfane hxc illius fide retuli in deferiptione mea; fed
quod hic ab Authore affertur piane aliud eft.
Eodem lib. cap. x v i . In tota ora maritima hujus regni crefcit quxdam herba inftar cichorii,
quam appellant Luce, qux nafeitur è rupibus, utialix plantx è terra, & verno tempore col-
ligitur cum maxime adolevit, &,cum Soli fuerit expofita ut ficcetur, fiunt ex illa panes grandes
qui pro deliciis habentur in illis regionibus, & prxcipuc in Peruvia, Cujo & Tucumana, quia
fervit ad condimenta ciborum. Nafcimrhxc herba infummitate rupium, qux aliquando
extant è'mari, aliquando fluttibus operiuntur, quibus radices innituntur, è quibus profilit
caulis, brachii humani craifitudine, quem vocant Vltea-, hic prxciditur & pauliiper igni admo-
Oo 2 tus