ped.latum: reliqiram fpacium diftribui debet pro formis facchareis, ollis cincrariis iclintre
aquario, ponendis & pro loco vacuo ad operarum commoditatem.
Alia adhuc domo, quae non longe diftet à molendino opus eft, quam Cafa de purgar vocant,
qua:decernvclduodecimdecempedas longa utplurimumeft, tresautquatuorlafa. Molen-
dinum aquaverratile trium rotarum opera per aquam circumagitur, nimirum habet rotam
aquariam dentatam minorem, dentatam majorem, Lulitanis Roda d'agoa, Rodete, Rolartdeira.
Dentata major duplices radios habet quos ajpes & contrages vocant. Molcndinum bobus ve tifatile
rotis caret & ligna habet fuperne adfixa oblique defcendentia quibus jumenta.admoven-
tur, ut circumagantmolendmum. Conftat molendinum utrumque ttibus axibus craflls, Lu-
fitan. Eixos, fattis è duro ligno, arboris Incapacity a. Sunt axes armati ferreis laminis cralfts
circularibus annulatis & fupcrius acinferiushabent acusferreas, quibus in matricibus ferreis
trabibus tranlverfalibus pontes vocatis, infixis circumaguntur. Suftinetut inferior trabs aliis
duabus tranfveriilibuschumajfeiros appellatis. Propeaxes in utroque latere tabulaeftexaflc-
ribus (Tavoleira) ad cannam imponendam, qua: axibus inferitur pro expreillone. Vniverfum
.autem molendinum ihftinetur quatuor trabibus grandibus quas VirgenU da rnoenda noniinant,
ita ut longitudo ipftus molendini fit circiter duodecim pedum, latitudo otto. In uno ejus latere
duo njgtitaeadftantmenfae qui continuo cannam inferunt axibus, qui exprimendo illam
rapiunt fecum per anguftam intercapedinem, ita ut ab altero opus fit uno nigrica qui removeat
cannam exfuccam, quam BagaZò vocant, qua:per duos alios nigritas foras portatur & in certo
loco accumulatur : Cumuli hi poftea accenduntur, alias immenlàe moles ficrent, (fiquidem
quotidie quadraginta aut quinquaginta vehes exprimantur) cinis fervit ad ftercorandos agtos.
Sqccus dulcis inter exprimendum exftillat in lintrem ligneum fuppofitum, quem Coche vocant,
exilloper canalem effluii in ahenum grande paulo remotum à molendino. Super ilio
ahenotabulatumeftaltum&ineoaliuslinterligneusi in quem ex inferiori per urceos attra-
hendo derivatur & demum per canalem in ipiàm culinam & aliena derivatur. Latex fiaccha-
.reus ne unum quidem diem durare poteft, quinacefcat, ideo continua opera & expreflio Se
coctio ejus fit, cum ex acido fucco nullum fàccharum fieri poffit. Et fi biduum faltem ad-
fetvetur, in acctum acetrknum degeneret.
Primum ahenum in quod latex iàcchareus derivatur, Lufitanis appellatur Calde ir a de mear
defeumos, in quo coquitur lento igne femper cochlearimagno cupreo, Efcumadeiro ditto, agitando
& deipumando, tamdiu donec làtisdelpumatus &purgatusfit: ftmma autem in lintre
fuppolitocolligitur, T in f i c ditto, ficutipfaCachajfa^ quseinfervit jumentisinpotum; alias
foras effunditur utpote nihil nifi exerementum fucci.
Succus hic ita defpumatus in alterum vicinum ahenum, Caldeira de mear ipfis, transfunditur,
ineodenuofortiori igne coquitur, agitatur, delpumatur & certis temporis lpaciisali-
quid Iixivii inftillatur, quod unicum remedium eft purificandihunclaticem; qui ita purifica-
tusnondum faccharum eft, led fuccus tenuis inftar aqua, & tertio aheno, Caldeira do coar
ipfis, immittitur, & hinc per pannimi colatur, quem Coado uro vocant : /puma, Lufitanis Efcu-
tBoiniccundo aheno detratta adfervatur invafe adpofitoquod Coche defeumos vocant, qus
poftea inter mancipia diftribuitur, qua potum exinde conficiunt, quem Garapay ocant.
Ex tertio, in quartum vel quintum ahenum tranfmittitur hic latex percolatus, ubi continuo
agitatur cochleari magno, & interdirai aliquot guttulis aqua frigida refrigeratur. Dein trans-
funditur in ahud vas cupreum, quod Barola de meado vocant, hinc percolatur per pannum, per-
colatum autem recipit vas, quod Barola de coado dicunt ; hinc in majora ahena transfertur qua
Tachas vocant ; & quidem primum vocatur Tacha de receber-, hinc in aliud quod Tacha de conr,
ubi coquitur quantum fatis : ex hoc in tertium, Tacha de bater, ubi non folum amplius coquitur
, fed continuo cochleari grandi agitando fimul in' altum projicitur fuccus, ad viginti pedum
etiamaltitudinem, ut in ahenum recidat. Succus ita coitus vocatur Agoa de Tachas, ex
quo Gatapa optima fit ; namnil nififaccharum eft. Demum poftquam fatis coitus fuerit tranf
fertur in Ahenum quod Bacia d ’effriar vocant, ibi paululum finitur refrigerati. Et tunc pra-
paratus eft fuccus & aptus ut formis infundatur. Notandum autem quodinter coquendum ili
ahenisparvis, prsefettus operis, quemMaefired’afucarvocant, certis intervailis aliquot gut-
tulas olei olivarum immittit huic ferventi latici, eo fine ne damnum patiatur ab igne ilio ve-
hementiffimo qui his ahenis fubftruitur, refrigerationis cauta ; quemadmodum eandem
ob caufam, quum in ahenis grandibus adhuc fervet iixivii guttulx iniparguntur. Et notatu
dignum quod fi contrarium fieret & ahenis magnis infpargeretur oleum, parvis lixivium',
non folum fuccus non polfet purgati, fed & totaiiter inutili#fieret adfàccharum indeconfi-
ciendum.
Saccharumita ad Syrupi confiftentiam redattumcochleari formis terreis,, quslintrima-
gnoimponunturcircumvallatse cannaexprefia, infuliditnr, fpatuìa ligneafemper agitando
ut fubut
fubfideat, & plus infundendo ut forma: piena: fiant. Et notandum quod fpatula hatc fumine
ht necefiaria, nani nifi ita agitaretur, non coagularetur. Ita in formis refrigerando fe con-
crefcit, & dehmc deportantur forms in domum quem vocant Cafa de purgar, ubi aflèribus
parallele fcamnorum figura horizontaliter erettis & rotundis foraminibus pertufis impo-
p un tur. Eoramen quod forma inferius habet aperitur, ut ultimo faccharum purgetur ’ per ex-
ftillationem fucci nigricantìs, quem mel vocant, qui excipitur certis canaliculS & derivatur
in lintrem grandem, quem Tancpue de mel vocant. Vt autem hsc ultima purgatio fieri poffit
lingula: forma: fuperius teguntur operculo orbis menfarii figura fatto ex limo gryfeo (quem
Barro vocant) & aqua firigida madefatto, fine quo remedio numquam albifieret taccharum
Non autem aqua fola , neclimusfolusidpraftant, fedutraquéjuntta: feorfim quiélibetma-
teria-corrumperet faccharum. Formarum numerus quotidianus, nimirum quot uno die fac-
charo impleri pofliint, eft à viginti ad feptuagin ta.
Saccharum fic iàtis purgatura praditto modo, formis eximitur, quod fàcile fit invertendo
formas & paululum quatiendo, fic enimhiteger panis excidit. qui coloris eft albiffimi, inferius
autem ad pattern ex ruffo nigricantìs colorii, qua: pars abfcinditur Se vocatur illud fac-
charum mafeovado.. Quamvis interdirai reperiantur panes totaiiter albi. Sacchari panes de-
ferunturin tabulatum, inhuncufum exafieribus ftruttum, baculis pulfando contunduntur,in
Sole faccharum ficcatur, 'ciftis ligneis imponitur, ligneis tudiculis bene comprimendo, &
cifta: ita ad fìimmum implentur, hinc admoto operculo ferreis clavis firmantur. Quilibet
panis Sacchari pendet à 3 o. ad 42. libras. Cifta qiuelibet capit à 20. ad 30. arrobas quarum
quselibet eft 3 2. librar. Lufitan. feu 3 o. Hollandicarum.
Differentia facchari fecundum bonitatem fuam quod attinet, duplicem habet caufam, vel
terramipfam ubi arando nata eft, vel praefettum facchari, cujus feientia & fortuna multum
valentad cxcellentiam iacchari.
Furnum quod attinet in quo ignis ftruitur ad facchareum laticem cogendum, illeamplus
eft, Sc quatuor ut plurimutn oftia habet ampia per quas ligna in jiciuntur, & in eo maxima co*
pia ligni confumitur. Dies enim'nodefque ignis durare debet, quandiu molendinum move-
tur cannis exprimendis.
Fit & vilior ipecies iacchari, quam vocant Panelam 5 & vililììma quam Rataon, de quibus
nihil au&or obfervavit.
C a p . X V I I .
De iifdem cannis &■ modo faciendi Saccharum apud Hifranos ex
Fr. Ximene.
T Icet, inquit, hx canna? non ilnt propria aut domeftica? Inrularum Canariarum, aut Hi£
^paniol^, multo minus Nov se Hiipania?, ied omnibus hiice provinciis advenx & peregrina?
, quia tamen primo reperta? fueruntin Iniulis Canariis, non abs re vifum hic de illis agere,
iìquidem propofui fcribere de omnibus plantis qua? ufum in Medicina habent & in hifce provinciis
reperiuntur.
Nafcuntur ha; canna? locis calidis juxta planis atque editis magna? Canaria?, in folo fascuii-
do & riguo : ftudiofiiFime autem colendae funt, & ter quaterve fingulis oótiduis rigandae: pra?-
terea diligenterfarriendce & à malignis herbis repurgandx. Biennio acquirunt juftammagni-
tudinem, qua; raro excedit altitudinem duarum ulnarum Hiipanicarum cum ièmifte ; piena?
funt intus folida pulpa, è qua faccharum eliquatur ; habentque multa internodia ahipfa radice
ad faftigium, intervallo circiter novemdigitorumtranfverforum : folia flint majora & viri-
diora quam aliarum cannarum : propaganturpertaleas earumdumaut perftolones terra ob-
rutos: crumpentes vocantur Plant* & femeldecifa?erumpunt denuo, adolefcuntquefeiqui
annifpacioinjuftamaltitudinem&tunevocantur Coca:Sì rurfus poft annum colligunt eas,
quiedicuntur.fowrte: quas fervari convenit adnovam fe mente m faciendam- ut fi forte non
iìnt ita fertiles cannse, uti faccharum fuificiens ex iis poffit educi, faltem fuppetantquartolo-
co e quibus propagatio fìat. Moluntur porro canna? machinis (vocant Ingenios) aut molendi-
nis, quibus bini funt axes grandes fibi invicem impofiti, & poftquam bene fra fra? & comminute
fuerint, valide exprimuntur preio ad modum torcularis. Liquor autem emanans per canalem
defluens excipitur vale, quod vocant Tmque & transfunditur in ahenum, vulgo Recevi-
d°r> huic liquori, quem vocant M ei, admifeent duo grandia cochlearia (Bombas ipfis) Iixivii
fòrtis ad hunc ufum parati -, coquitur dein lento igne, donec vas illud recipiens denuo im-
pleatur, fecundum magnitudinem aheni : tuffi fedulo defpumatur Se mundatur ab omnibus ex-
crementis 5 & deinceps transfunditur in alia ahena 7 in quibus tantifper coquitur donec perpur-
L 3 getur7