Ma già si appressava l’estremo fato della città di Pompei. Quattro anni dopo la contesa coW'ucerini
un terribile ircmuoto scosse tutta la Campania: avvenne il giorno 5di febbraio e Pompei cd Ercolano luron
le più danneggiate di tutto le ciltà. Tacilo no fa menzione (.4>m. XV, 22) in questi termini: a Et moUi
a lorrac celebro Campani.ao oppidum Pompeii, magna ex parte proruit » e Seneca pm diffusamente parla
(Natur. quaest. v. 1.) che le case c i monumenti di Pompei ed Ercolano caddero in gran parto. Napoli
Nuccria ctc. non furono privo di danni, ed oltre a questo un gregge di seicento pecore rimase estinto c
molle genti si videro errare alienate c privo di sentimento per le campagne anche dopo la cataslrole.
Più die la semplice parola dello scrittore i monumenti ci fanno fede do’danm che questo trcmuolo
lirodusse alla città di Pompei, essendo quasi tutte le case c gran parte degli edifizii pubblici in rifazionc.
Or mentre i cittadini si occupavano a ristorare le caso dai danni patiti, ampliandone ed abbellendone alcune
altre modificando, il lavoro fu inlcrrollo dalTeslvcma rovina 16 anni dopo il trcmuolo, il 23 di agosto del
79 deìl’ c. V. il Vesuvio incominciò a eruttare pomici e ceneri, e in tre giorni seppellì Pompei; il qual
terribile monte dista 7 cliilometri o poco più dalle rovino c sta quasi nella direzione del nord, come
si può osservare nella Tav. I. lelt. A. Qual tremendo spettacolo offriva in quei giorni la città di Pompei,
ognuno se Io può immaginare, qual genere di morte toccò a tanti infelici lo può vedere mirando
.|uol!c forme in gesso fuso del piccolo museo pompeiano. Chi per le strade, chi nelle case, alcuni
soffocali da esalazioni, altri sopraffalli dal lapillo, perivano; e forse moriva chi più amava la patria e
la famiglia, epperò gli mancava il corasgio por dare l’ estremo addio al tetto paterno. Ma lasciato che
presenti le due lettere di Plinio ii Giovane, (C. VI, 16, 20) dirette a Tacilo, in cui è esposto l’estrema
rovina di Pompei, son tali capolavori da non poterle trascurare c si sviserebbero traducondolc. Nella 1.''
espone lutto quel che riguarda il grande naturalista suo zio :
Í Erat (Avunculus raeus) Miseni classemque imperio praesens regcbat. nonum Kal. Septcmbns
» hora lére séptima maler mea indicai ci apparerc nubem inusitata et magnitudine et specie, usus ille
a sole, mox frigida, gustaverat iacens sludcbatque: poscit soleas, ascendit locum ex quo maxime miraculum
« illud conspici poterai nubes,incertum prociil intucntibus ex quo monte (Vcsuvium fulssc postea cognilum
a est) oriebatur , cujus simililudiiiem et formam non alia magis arbor qiiam pimis exprcssorit. nam
a iongissimo velul trunco data in allum quìbusdam ramis diffundebalur, credo , quia recenti spiritu
« evecla , dein senescente eo destituía aut cliam pondere suo vieta in latiludincm vancsccbat: candida
n interdum, iiiterdum sordida et maculosa , proni terram cinorcmvc susluleral . magnum propiusque
a noscendum , ut eruditissimo viro visum . iubet liburnicam optavi ; mihi, si venire una vcllcm, facit
.( copiam; respondi sludere me malie et forte ipso quod scribercm dcderat. egrcdicbatur domo: accipit
a codicillos Rectinac Tasci inminenli pcriculo cxlerrilac (nam villa cius subiacebat noe ulla nisi navibus
X fuga): ut se tanto discrimini eriperet orabat. vertit ilio consilium et quod studioso animo mchoavcrat
a obil máximo: dedueit quadriremes, ascendit ipse non Rectinac modo sed mullís (erat enim frcquens
(I amonitas orae) laturus auxilium. propcrat illum unde alii fugiunt rectumque cursum, recta gubernacula
« in pcriculum tenet, adco soiulus mclu, ut omnia illius mali motus omnis figuras ut dcprehendorat
« oculis, calidior et densior, iam pumices cliam nigrique et ambusli et fracti igne lapides, iam vadum
t subitum ruinaque monlis litora obslanlia. cunctalus paulum an retro ficctcret, mox cubornatori ut ila
a facerei monenli facies, iuquit, forluna iuval, Pomponianum pele. Stabiis erat, diremptus sinu medio (nani
« sensim circumaclis curvatisquc litoribusmare infunclilur),ibi quamquam nondum periculo adpropinquante,
4 conspicuo lamen et cum crescerei proximo, sarcinas contulerat in naves certus fugae, si conlrarius
t vcnlus rescdissel. quo lune avunculus mcus secundissimo invectus complectitur Ircpidanlem, consolaliir,
<< liortalur utque timorem cius sua securilale lenirei, deferri in balincum iubet; lotus accubat, ccnat aut
« hiraris aut, quod aeque magnum, similis hilari. interim e Vesuvio monte pluribus in locis latissimae
a fiammac altaque incendia relucebant, quorum fulgor et claritas tcncbris noclis excitabatur. illc
a agrcslium trcpidalione ignes reliclis desertasque villas per soliludinem ardere in remedium formidinls
a diclilabat, turn se quieti dedii et quievit verissimo quidem somno nam mcalus animao, qui illi propter
« ampliludincm corporis gravior et sonanlior erat, ab iis qui limini obvcrsabanlur audicbalur: scd arca
a ex qua diaeta adibatur ila iam ciñere mixtisque pumicibiis oppleta surrcxcral, ut, sì longior in cubiculo
(. mora, exilus negareliir. excitalus proccdit seque Pomponiano celcrisquc qui pervigihiveranl rcddil .
a in commune consultant, intra tecla subsistant an in aperto vagcnlur. nam crebris vastìsquc ircmoribus
4 teda nutabant et quasi emota sedibus suis nunc bue nunc illue abiro aut rcfcrri videbanUir, sub
a dio rursus quamquam Invium cxesorumque pumicum casus mctuebalur ; quod lamen periculorum
<t collalio elegit, et apud illum quidem ratio ralioncm apud alios timorem timor vicit. ocrvicalia capilibiis
4 imposila linlcis conslringunt, id munimcntiim advcrsus incidenlia fuit. iam dies alibi, illic nox omnibus
s noctibus nigrior densiorquc, quam tamen faces multac variaquc lumina solabanlur. placuil cgrcdi in
« liuis et ex proximo aspicere, exquid iam mare admitlcret, quod adirne vaslum et adversura permanebat.
« ibi super obicclum linleum recubans semel atquc iterum frigida poposrit. Iiausìlqiic delude flammae
4 flammarumque pracnunlius odor sulpuris alios in fugam vcrtunt, excitant illum; innilens servulis
4 duobus adsurrcxit et statim concidit, ut ego coliigo , crassiore caligine spiritu obsliicto clausoquc
a slomacho, qui illi natura invalidus et anguslus et frequenter acsluans erat. Ubi dies rcddiliis (is ab
a eo quem novissime viderat erat tcrlius), corpus inventum integrum, inlacsum apnrtumqiic, ut fucral
4 indutus: habitus corporis quiescenti quam defuncto similior s.
Nella seconda lettera racconta i patimenti suoi c della madre durante 1’ eruzione , essendo essi
rimasti in Miseiio mentre lo zio con la ffolta recava soccorso ai Pompeiani. Eccone il lesto :
Profcclo avuncolo, ipso reliquum leinpiis sludiis (ideo enim remimseram) impendí ; mox
« balincum, coena , somnus inquielus et brcvis. pracccsserat per mullos dies tremor lerrae minus
s formidolosus , quia Canipaniac solilus, illa vero nocle ita invaluit , ut non moveri omnia scd vcrii
4 crcdercnlur. inrumpit cubiculum meum maler: surgebam invicem si quicsccrcl, cxcitaliirus; rcsidimus
« in area domus, quae mare a tectis modico spalio dividobat. dubito conslanliam vocarc ari im|irudcnli;mi
0 debcam (agebam enim duodcvicesimum aiitnim) ; poseo librum Titi Livi, et quasi per olium lego,
a atquc cliam, ut coeporam, cxccrpo. ecco amicus avunculi, qui niipcrad eum ex Ilispania venerai, ut
a me et matrem meam sedentes,me vero cliam legenloin videi, illius palienliam, sccurilalcm meam corripil;
fl niliilo segnius ego intenlus in librum. iam bora dici prima et adliuc dubiiis et quasi languidus dies;
« iam quassalis circumiacouiibus icctis, quamquam in aperto loco, augusto lamen, magnus et ccrliis
« ruinao mclus. turn deniuin cxcedorc oppido visum: scqviilur vulgus alloiiilum, (¡uodqiie in pavorc
« simile prudentiae , alicnum consilium suo praefcrl ingciiiiquc agmino abcimtcs prcinil et impellil.
4 egressi lecto consislimus. multa ibi miranda, mullas í'onnídines palimur; nam vehicula quae produci
4 iusseramiis, quamquam in pianissimo campo, iu contrarias parles agebanliir ac nc Inpidibus quidem
(( fulla in eodem vestigio qiiicscebanl. praclcrca mare in so resovbori et tremore lerrae quasi repelli
a videbaliir. certe processerai lilus muliaquc animalia inaris in siccis liarenis dclinebat. ab altero lalcrc
a nubes atra et horrenda ignei spirilus loriis vibralisqiic discursibus rupia, in loiigas (lammariiin figuras
« dehiscebat: fulgoribus illao et similes et maiores crani, liim vero idem ilio ex lli.spania amicus aciins
a et instantius, si fraler, inquii, Itius, tiius avunculus riríí, lui/í esse vos salvos; si pcriíí, supersíííes voluil.
a protmifl quid cessalis evadere ? s respondimus a non comnimnros nos ul de .salute illius inceríi
« iiosírae cotisideremiís». non moratus ultra, proripil se effusoqiic cursu periculo aulérlur; ncc mullo ¡lost
« illa nubes descenderé in Ierras, operilo maria, cinxcral Caprcas, abscondcrnl; Miseni quod procurril,
o absluleval. turn malcr orare, liorlari, iuborc quoquo modo fiigercm; posse enim iuvenein; se et annis
« et corporo gravcm bene moviluram, si mihi causa mortis non fuissel. ego contra, salvum me nisi
<i una, non fuiurum: dcin manum eius amplcxus adderò gradimi cogo; parcl acgrc iiiciisat(|iic se, quod
a me moretur. iam cinis adhuc tamcn rarus: rospicio; densa caligo icrgis immincbat, quae nos torrenlis
« modo infusa terr.ae scquebatur. « del¡eotamus, inquam, dum vídeiiiiis ne íii via strali coinilanlium ínrha
« iu lenebris ol/íaranvir s. vix consideramus, el nox non qiialis inlunis aut mibila, sed qualis iii locis
4 clausis lumine cxlinclo. audire ululatus fcminarum , infanlium quirilaliis , chimores viroriiin ; alii
« párenles, ahi Jiberos, alii coniuges vucibus rcquircbant, vocibus noscilabanl : illi suiim casiim , illi
a siiorum miscrabanlur : crant qui metu raorlis mortem pvccarcnliir. multi ad déos manus lollerc ,
« plurcs niisquam iam déos iillos aelernamquo iliam ct novissimam noclcm mundo intorprclabariiur.
4 nec defucranl qui fictis mcntitisqiic (erroribus vera pericula augorcnt. adcrant qui Miseni illiid ruisso,
a illud ardere falso sed credenlilius minliabant. paulum rcluxit, quod non dies iiobis sed advcntanlis
« ignis indicium videbahir. ct ignis qiiidcm longius siibslilit, icnebrae rursus, cinis nirsus mulliis el
« gravis. Iiunc idenlidcm adsurgcnlos exciiliobamus ; opcrli aiioqiii eliam aiquc cliain oblisi pondere
« esscmus, posscm gloriavi non gcmilum milii, non vocem paniin forlcm iii lanlis pcriculisexcidisse,
“ nisi me cura omnibus, omnia mccum perire misero, magno tamen morlalilalis solacio crcdidissom.
« tandem illa caligo leniiata quasi in i'umum ncbulamve discessit: mox dies vorus, sol eliam oflùlsil,
« luridus lamcii qualis esse, cum deficit, solcl. occursabanl Irepidanlilius adirne oculis mutala omnia
« nlloquc ciñere tamqiiaui nivc obdiicla. regressi Misenum curatis ulcunquc corporibus, siisponsam
« diibiamquo noclem spe ac mclu cxegimiis. mclus praevalcbai: nam et tremor lerrae pcrscveialial et
a plerique lymphati lerrificis valiciiialionibus et sua et aliena mala liidificanlur. nobis lamen ne tura
« quidem, quamquam cxpoiTis pcriculum ct expeclanlibus, obcundi consilium, donee de avúnculo
« minlius 9.
Cosi periva la città di Pompei c quella catastrofe clic fu per tante genti la più grande sventura,
è stata senza dubbio di grande giovamento alla civiltà moderna. Imperocché, coin’ è toccalo a tulle le
ciltà italiano, anche Pompei sarebbe stata distrutta o dalla feroce rapina dc’barbari, o dalle gare municipali,
0 dall'ira di qualche tiranno, c certamente non ci sarebbero pervenuti tanti monumenti, pitture, iscrizioni,
oggetti di vita pubblica c privala , opperò un grande numero di questioni non avrebbero avuto ima
degna soluzione , nè le scienze archeologiche c storiche avrebbero potuto raggiungere l’ allo grado di
sviluppo, in cui ora si trovano.
Altri autori antichi fanno menzione di questo disastro, c le notizie che la calaslrofe fosse avvenuta
mentre il popolo slava raccolto in teatro, c che lo ceneri fossero pervenute in Africa, Sìria, Egitto ed
anche in Roma , ove 1’ aere nc fu pieno od il sole oscuralo , eie. , co le dà Dione Cassio , o il suo
cpitomaloi-e Xililino (LXVI, 21,22). Le quali invero potrebbero essere esaggeralc ma valgono a mostrare
la terribile impressione sull’ animo de’ contemporanei c de’ posteri, prodotta da si tremenda sciagura.
Quindi si potrà intendere l’interesse spiegato dall’Imperatore Tito Vespasiano per soccorrere i danneggiali,
non limitandosi, come dice Svctonio (in Tilum 8), a mostrare soltanto la sollecitudine di un principe
ma tutta la tenerezza di un padre. Egli inviò curatori, c per soccorrere i superstiti, che avevano perduto
icilo 0 lovluiia, dispose clic si fossero, a pro di essi, impiegati i beni di coloro, che erano morti non
lasciando eredi. Credo clic il primo pensiero fu quello di dissotterrare la sepolta ciltà, ma ben presti
ebbero ad avvedersi elio era impresa da non potersi tentare in poco tempo c senza enormi spese.