op de koe lkoe l geslagen zoo moeten de soebak -leden z ieh ve rzam e le n en
naa r h e t w e rk begeven. Z ijn e r tien leden bij e lk a a r , dan w o rd t een k la p p e rdop
me t een g a a tje e r o nder in, in een ba k m e t w a te r g ep la a ts t Hi pasang
djandi H i; is de dop driemaa l vol geloopen, dan w o rd t m e t den arbe id een
aanvang g em a a k t; ie d er die la te r kom t b e loo p t e en boete. D e k lian en zijn
helpe rs behoeven nie t m e t den patjo l te w e rk e n , m a a r houden h e t to ez ic h t,
d aa rbij voora l zorg d rag e n de dat niemand e r stil van tusschen gaat. G2S9
Z o o d ra de velden geen w a te r m e e r noodig hebben, la a t men de w a te rw e rk e n
aan hun lo t over, w a a rd o o r z e spoedig ve r val len. W a n n e e r z e dan w e e r
o pnieuw noodig z ijn , w o rd e n z e o ok w e e r o pnieuw
g eheel on d er handen genomen en kos t h e t va ak
maanden arbe id vo o r alle le idingen, dijk je s, o ve rla ten,
bezink vijve rs enz . enz . w e d e r g ehe el b ru ik ba a r zijn.
M M P V E L E P L A A T S E N G A A T D E IN L A N D E R
M J K K IN N A V O LG IN G VAN D O O R O N Z E A M B T E -
■ | \ £ B n a r e n a a n g e l e g d e w e r k e n e r e c h -
■ I | b T E R R E E D S T O E O V E R O M K L E IN E EN
A f i # H O O K W E L G R O O T E R E W A T E R W E R K E N
te m e ts elen en m e t c em e n t te bek le eden, w a a rd o o r
h e t ja a r lijk s op n ieuw in g ere edhe id brengen ve rv alt.
B ij Ohogan, in de b u u rt van Den P a s a r, zag ik een
g ro o t w e rk te r opstuwing van de to e k a d Ajoeng. Om
een saw a h -c om p le x ten w e sten van deze riv ie r, die
van noord n a a r zuid loo p t, te kunnen bev loeien wa s
het noodig g ew e e s t de riv ie r e e n ig e m e te rs op te
s tuw en om een g ed e elte van h e t r iv ie rw a te r in een
tunnel te kunnen opvangen. T o e n deze tunne l gegraven
w a s, m o e s t in de r iv ie r dus e en dam o f o v e rla a t
gebouwd w o rd e n, w a a rv an de kruin nog ie ts hooge r
lag dan de tunne lbodem. D a a r het n ie t m o g e lijk wa s
d it in de riv ie r -z e lf te doen, die b re e d is en s te rk
stroom ende , z o o w e rd in den lin k e r o e v e r e en z ijk an a al
g egra ven d a t e en honde rdtal m e te rs v e rd e r s tro om -
a fw a a rts w e d e r in de riv ie r uitmondde ; in dit k anaa l
nu, d a t een tw in tig ta l m e te rs b re e d w a s , w e rd een
zw a re o v e rla a tg em e ts e ld Hi z ie h et k a a r tje o p b lz .8 9 . Hi
D e bodem van dit k anaa l lag ie ts la g e r dan de
tunne l-bodem ; de kruin van den o v e rla a t e en we inig
ho o ge r. Z o ow e l het g ra v en van tunnel als k anaa l wa s
g em a k k e lijk g ega an, d a a r beide zoo v e e l h o oge r dan
de riv ie r lagen en men van w a te r dus geen la s t had.
T o e n de o v e r la a t g e re e d w a s w e rd de riv ie r, ju is t
beneden den mond van h e t z ijk an a a l afg es lo ten me t
e en o n gev ee r 6 0 m e te r langen en 4 0 m e te r breeden
dam van s te enen en k le i, w a a rd o o r h e t w a te r w e rd
o pges tuw d en gen o o d za a k t de n ie uw e ric h ting te
volgen en o v e r den o v e rla a t te vloeien. H e t niveau
w a s dus nu ju is t zöö hoog g ew orde n , d a t e en dee l,
zoove el a ls g ew en s c h t w e rd , d o o r den tunnel stro om d e.
O p den afs luitdam w e rd e en tem p e ltje gebouwd w a a r
den goden w e rd g e o ffe rd en de gunst o v e r dit w e rk
Eenige ja re n w e rk te a lle s prä c h tig en kon e en uitge-
breid com p iex van sawahs van w a te r w o rd e n v o o rz ien .
M e n had e c h te r ve rzuimd den bodem van het k anaa l
vla k benedenstrooms van den o v e rla a t voldoende me t
c em e nt o f m e ts e lw e rk te bes ch e rm en teg en de k ra c h t
van de o v e rs to rten d e w a te rk o lom , o f had gemeend
dat de zands te enen bodem u it z ieh z e lf voldoende
standvastig zou z ijn. W a a rs c h ijn lijk w a s o ok de glooiing van
den o v e rla a t te ste il, nie t lang genoeg dus, w a t de k ra c h t van
h e t w a te r althans voldoende zou hebben kunnen o nderbre ken.
De s tro om had nu den bodem a l d ie p e r en d ie pe r uitgehold,
d a a rd o o r de p o s itie van den o v e rla a t s te eds m e e r v e rzw a k k en d ;
we l had men gepoogd dit euvel nog te ve rh elp en d o o r stortingen
van zw a re steenen, tusschen v e rs pe rrin g e n van opeenge stape ide
klap p e rs tam m e n , die dw a rs d o o r het k anaa l w a re n gelegd, me t
de uiteinden in gro e v en die in de s te ile ro tsw a n d en w a re n uit-
gehouwen, Hi z ie het k a a r tje op blz . 8 9 $ doch b ij elken bandjir
haa st w e rd a lle s w e d e r uiteen g e ru k t en mede gevoerd.
T e n la a ts te g eb e u rd e w a t gev ree sd w e rd en ontstond e r onder
den o v e rla a t e en g a t in den bodem, dat al g ro ö te r en g ro o te r
w e rd , zo o d a t ten la a ts te de g eh e ele r iv ie r onder in p la a ts van
boven o v e r den o v e rla a t stro om d e, en deze als e en brug tusschen
de ro tsw a n d en b le e f hangen. H e t niveau van de r iv ie r w a s nu
n a tu u rlijk w e e r ve el la g e r g ew orde n en dj? tunnel k re e g geen
IJ Iin g s w e rd in de riv ie r e en n ooddam gelegd van k lapperstammen,
in den grond ges lagen bamboe stak en, v le c h tw e rk en steenen;
deze dam hield gedurende e en v ie rta l maanden stand en voerde
h e t w a te r nog zoo v e e l op, d a t de tunnel, a l w a s h e t nie t als
v ro e g e r, to ch nog a anvoe r k re e g ; g ed u re n de e en zw a re n bandjir
sloeg ook deze dam uiteen £ het re s tan t van dezen dam is op
het k a a r tje aangegeven Hi. 3S 2S S 2 2 S Z 2 2 3 S 3 5 2 2 S S £ 5 S 2 £ S S t
Op de tee kening op blz. 88 z ie t men links den geheel onder-
mijnden, a ls een brug tusschen de rotswanden hangenden ove rla
a t; daa rboven ’t tem p e ltje op den dam en in ’t midden de
r iv ie r die z ie h m e t donderend g ew eld in het diepe g a t s tö rt dat
door den stro om a i m e e r en m e er s tro om o pw a a rts is uitgevreten;
re ch ts de ove rb lijfs ele n van den hulpdam en daarboven in den
teg en o v e r ges telden o e v e r den nu droog staanden tunnelingang.
Aan hers tellen van den o v e rla a t viel nie t m e e r te denken. E r
w e rd dus bes loten aan den re c h te r o e v e r een nieuw to e vo e r-
k anaal me t tunnel te grav en dat ve el ve rd e r s tro om o pw a a rts
z ijn w a te r zou opnemen, te rw ijl op den lin k e r o ev er dan een
nieuw e riv ierbedding me t o v e rla a t gegraven en de riv ie r ze lf dan
w e e r opnieuw afgedamd zou w orden. ~ c » i
M e t ’t g ra a fw e rk op beide o ev ers wa s men al een heel eind
gevorderd, toen men a an den re c h te r oe v e r onve rwa chts op een
b aza lt-bedding stuitte, w a a rd o o r de B aliSrs me t hun p rim itie ve
w e rk tu ig en , die zo o a ls z ij zeggen zu lk e ste en nie t kunnen „eten”,
z ie h geen w eg w is te n te ban en; het w e rk moest dus gesta akt
Z o o stonden de zak en toen ik in Ja n . 1 9 0 7 in Badoeng ve rtoefde.
D e B a lie rs rie p en nu de hulp in van den te Den-Pa sa r gevestigden
ass.-re sident S c hw a r tz ; deze ging daa ro p aanstonds de w e rken
in oogenschouw nemen, op w e lk e n to ch t ik hem v e rgeze lde en
d a a rd o o r ie ts te w e ten kw am van de ve le m oeielijkheden w a a r-
mede h ie r de landbouwe rs b ij h e t bev loeien van hun sawahs te
k am pen hebben. S522S52SS22S3
M e t behulp van dynamiet zou toen een doorgang door het ro ts -
b lo k g em a ak t w orden, w a a rn a het w e rk dus w e d e r zou kunnen
w o rd e n hervat. O f het re ed s geheel voltooid is, w e e t ik niet.
B ij D jag a rag a in Bo elé lé ng , de plaats w a a r eens zoo bloedig
is gevochten, zag ik tw e e ju is t voltooide w e rk e n , die dienen om
een bre e d e w a te rle id in g in m e e rd e re deelen te splitsen. K »
D e ze beide w e rk e n , v e rdee lblok ken, z ijn geheel gemetseld en
m e t c em e nt b e k le ed ; van het gro o ts te , dat de leiding in één
b reed en tw e e sm a lle re ka n aa ltjes splitst, gee f ik op blz. 91
een afbee lding. De ze d oet duidelijk z ien hoe de BaliSr voor iets,
dat hij m a a k t in navolging van d o o r Europe anen aangelegde
w e rk e n , geen genoegen neemt m e t de p ra c tisch-nuchte re onsier-
lijk e vormen van zijn voorbe eld, m a a r door zijn aangeboren
drang to t ve rs iere n d it to t een kuns tw erk w e e t om te we rke n ,
en zo n d e r a an de b ruikba arhe id ook m a ar eenigszins afbreuk te
doen, iets w a t een ze e r hoog staanden artis tiek en aanleg vo rd e rt.
Z ie eens hoe gee stig de golflijn e n van de beide muurtjes, w a a r-
tusschen h e t b reed ste g ed e elte w a te r n aa r omla ag snelt, het
vo o rtstuw e n de w a te r w e érge ven en de opspa ttende en omkrul-
lende g o lfje s en de dra a ik o lk e n a an ’t einde. Z e lfs van de
g e te e rd e stro o k on d er a a n de m uurtjes hee ft hij iets a a rdigs
w e ten te maken.