het k iezen van de te volgen ric h ting . O p ve le pla ais en
h e e ft men b ij den a a n le g van tunnels gro o te te le u r-
ste lling ondervonden, d o o rd a t de beding nie t voldoende
ble e k te z ljn, o f h e t w a te r erge n s binnen den tunnel
in d en g rond w e g za k te . De me es t zoo w e lv a re nd e B oelé -
léngs che h an dwe rks lieden houden zie h dan o o k d a a r-
m ede lie v e r n ie t bezig, en de soebak -leden, die in den
re g e l de leiding in geme en s ch a p pe lijke n a rbe id graven,
geven e r de vo o rk eu r aan, het ma ken van de tunnels
uit te besteden, w a a r to e z ij w e rk lied e n uit de onaf-
h ank elijke r ijk je s laten o ve rkom en, g ew oo n lijk uit
K loenkoeng, Ban g li o f K a ra n g a s ém ; vo o ra l de lieden
van S o e lan g , e en dessa in ee rs tg e no em d r ijk , sta an
vo o r hun g es chik the id in h e t a anleggen van tunne ls
bek end. W a n n e e r de so e b ak -led en h e t om tre n t de
v o o rw a a rd en w a a ro p de tunne l geg ra ve n z a l w o rd e n
m e t de aan n em e rs eens z ijn g ew orde n , zoo begeven
z ij z ie h g ezam en lijk n aa r den onder-sédahan, en me t
dezen n aa r den hoofd-s&dahan, die vo o r hen ko s te loos
een s c h r ifte lijk c o n t ra c t o pm a a k t op e en lontar-blad,
he tw e lk van z ijn zeg e l w o rd t vo o rz ien . D e inhoud van
e en d e rg e lijk g e s c h rift la a t ik h ie r als v o o rb e e ld volg
en; de m e es te z ijn in een zelfden g e e s t o pgem a ak t:
S c h rifte lijk bew ijs d e r ov e re e n kom s t w a a rb ij de „soe -
bak B aba kan S am bangan h e t g ra v en van e en tunnel
uitb es te ed t a an I F rew a g , wo o n a c h tig te L iligoendi,
die e en o n d erh o o rig e is van den pambSkSI K ’to e t
Anjaran te PS goe jangan. D e ho o gte van den tunnel
m o e t v ijf la n gk ats f t la n gk a t h e e t de a fs tand te bespannen
tusschen duim en middelsten vinge r f t , de
bo d em bre edte d rie langk ats plus e en tjén g k an g f t tjén g -
kang hee t de afstand te bespannen tusschen duim en
w ijsv inger f t bed ra g en , te rw ijl de zijw an d en lo o d re c h t
moeten z ijn to t op de ho o gte van een s iko e f t de
le n gte van den b enedenarm to t a an den e lleb o o g f t.
H e t bedongen loon b ed ra ag t 3 2 0 0 ké p én g s p e r vadem
zo n d e r den ko s t; als sta nd a a rdm a a t za l w o rd e n aan-
genomen de vadem van Pan R a ta f t e en d e r soebak -
leden f t . W a n n e e r men bij het grav en o p e en hlnder-
pa a l s t uit, dan is de a a n n em e r v e rp lic h t, om aan
beide z ijden van dat punt binnen den afs tand van een
vadem een omlegging te b eproe ven. S la a g t hij daa rin
niet, dan dragen beide p a rtijen daa rvan h e t n ade el.”
H e t bed ra g d e r loonen v e rs c h ilt z e e r , n a a r m a te van
de hardheid van het ges te en te , de m o e ite die te v e rwa
ch ten is om het w a te r uit den tunnel te houden, en
an d e re om standigheden. V o o r den tunnel d e r soebak
K a jo e p a s Béténan w e rd s lechts 5 0 0 ä 6 0 0 képéngs
f t één gülden vijf-en-tw intig c e n t ä é én gülden vijftig
c e n t f t p e r s t re ik e n d e n vadem b e ta a ld ; de grond is
•SSSI P A N E E L T J E M E T S N IJW E R K S 2 »
daarm aanwezigen een jam m e r lijk e n dood vonden. Eén der lieden echter
®en lu1chikoker ¿e ontsnappen. Buiten gekomen, sprak hij in zijn
woede een vervloeking uit over de bedrijvers van deze snoode daad en
j M ' j É M S Algemeen gelooft men, dat deze vloek thans nog
MîLû«^ ^ auai? rustl °9 w,Jst men de plaats aan, waar hij werd
M h H H f S ! ; ' * Rill 9roo.te *eeai dat jaarlijks door de landbouwers,
? a 's uitgeplant, gevierd wordt, heeft ten doel, boete te doen
non!» der voorvaderen en de gevolgen oogst zoo veel mogelijk af te wenden. van~ d en tep v e-gl—de- >staanden
° eh^ e,tingf n Jder ,}"nnZ's zijn zeer verschillend en niet steeds over hun
geheele lengte dezelfde. De zooeven besproken tunnel van Koeboetambahan
t " en Plaatf®n eenige vademen hoog; die van de soebak
Danginjeh is bij een paal lang en een meter breed z66 hoog, dat men er
afmetinaen11 toihan « 1n’ ®" '? aakt men ze van de kleinst mogelijke
on fn anrf«riîo ¡moeten zij steeds zoo hoog zijn dat men er recht overeind,
W,£ e’ P P gP kan> daar in die houding er aan gewerkt
te°e of ?er«kauf «ea afstanden WOpde" rechthoekig op den tunnel horizon-
aanvankamC h 9 a" gegraven # tjaloeng of bindoe genaamd ft;
nrnnH Æ £ P S ?® * als Pr °efboringen om te onderzoeken of de
I I P S L f e S R H B K r,cht.,ng vo,doende consistent is om den aanleg van
brenien » / " ? ken’ en lat®r worden zij gebruikt voor het aan-
've»el oMefemnMg toe 1om 6eern vNoldPoe1n doen gvaezaordnidgeh eaidr bieni dte; bvoevreknridjgieenn ,b veohooroarlt beirj
d a a r dan o o k zoö g em a k k e lijk te be-
w e rk e n , dat door zes we rk lied e n in 66n
maand een lengte van 140 vaam kon
a fg ew e rk t w orden. B e s ta a t da a ren -
teg en het uit te grav en te r re in uit harde
p a ra s o f ste en, dan vo rd e rt soms 66n
pe rs o o n da a rin nie t m e e r dan een
la n g k a t f t z ie boven f t p e r dag, en
d aa raan is h e t to e te sc h rijv en d a t b. v.
v o o r den tunnel d e r so e b ak PatSmon-
kadianan, die nie t la n ge r is dan vijftien
vaam, 130 r ijk s da a ld e rs betaa ld is, of
in ev enredigheid 15 ma al zoove el dan
voor den e e rs tgenoem den. Z o o d ra de
ove ree n kom s t ges loten is, w o rd t door
den aa n n em e r vo o r z ie h en z ijn w e rk lieden
een t ijd e lijk e woning gebouwd,
lie fst aan een der uiteinden van den
te gra v en tunnel om dic ht bij h e t w e rk
t e z ijn. Ve rvo lge n s en g a g e e rt men een
smid, die e en aandee l van de aanne-
mingsom ontvangt, en z ie h mede voor
dien tijd d a a r kom t vestigen om de
p a to e k ’s, zw a re puntige stukk en ijz e r
a an houten Stelen, w a a rm e d e het uit-
hak ken g es chiedt, en die spoedig s tomp
w o rd e n, steeds te ve rsmeden. S S S i
B ij zu lk e en uitgebre id net van kuns t-
m a lig e w a te rw e g e n als in Boelfelfeng
w o rd t a a n g e tro ffe n, kan h e t w e l niet
ande rs o f de leidingen moeten dik-
w ijls e lk a n de r o f de wegen snijden,
o f ra vijnen p as se ere n w a a rin e en n ie uw e opdamming b e zw a a r-
lijk pla ats hebben kan. In h e t e e rs te geval w o rd t soms, onder
d e la a g s t g eleg en leiding door, e en hev elvormige opening
gegra ven, om aan h e t w a te r d e r hoogs tge legene doorgang te
v e rs chaffen, doch d a a r zulk een doorgang aan g ro o te slijtage
is o n d e rw o rp e n g a a t men e r me es ta l to e o v e r een houten of
s te enen aq uaduc t f t abangan f t te bouwen, w a a rin de BaliSr
w e d e r veel va ardigheid bez it, mits de spanning nie t te g ro o t
behoe ve te z ijn. Is het ra vijn o f de riv ie r, w a a ro v e r het w a te r
heengevoe rd m o et w orden, v r ij breed, dan m a ak t men gebruik
van 66n o f m e e r uitgeholde boomstamm en o f van goten, w e lk e
van b am boe en doek f t arfen- ve ze ls f t ve rv aa rdigd w orden, en
ook bij den a anleg van zu lk e abangans w e e t men g ro o te moeie-
lijkheden te boven te kom e n ; zoo is men o.a. e r in ges la agd, om
a an e enige gronden, w e s te lijk van de riv ie r van B o enkoe lan w a te r
to e te vo e ren van den ho o ge r g elegen oos te lijk en oe v e r, te rw ijl
het ra v ijn, w a a rd o o r de riv ie r stro om t, daa r ee n e b re e d te heeft
van ong ev ee r twintig vaam en misschien w e l h a lf zo o diep is.
^e t is Baiische g ew oonte, om dää r w a a r de leidingen
w egen ontmoeten, in deze eenvoudig insnijdingen te
maken, w a t n ie t ande rs dan to t g ro o t nadeel van die
■ M l wegen s tre kk en kan; dikw ijls gelijk en deze dan ook
| [ g j | t i j d e n s de s aw ahbew e rking m e er op wa te rle idingen dan
op wegen. W a t de g ro o te w egen althans b etre ff, is daa rin onder
het Euro p e e s ch e bestuur veel v e rbete ring gekomen; op ve rs cheiden
pla atsen z ijn nu ste enen boogbruggen en ook g ro o te ijzeren
b ruggen g ebouwd van z e e r s olide cons truc tie.
Sommige stre ken worden als „tSngßd” , onheil aanbrengend be-
schouwd, zoodat, hoewe l de ontginning daa rvan niet door onover-
kom e lijk e te rre in sb e zw a ren zou verhinderd worden en vaak zelfs
z e e r g em a k k e lijk zou vallen, toch niemand z ie h daa raan wagen
zou, overtuigd dat z ie kte, zoo nie t de dood, daarvan het gevolg
zou z ijn. Een goeden invloed oefenen ten deze de B oegineezen
en an d e re in Boelfelbng gevestigde vreemdelingen uit. Op v e r-
schillende plaatsen hebben z ij derg e lijk e gronden in ontginning
g ebra cht, w a a ra an o.a. de s oebaks Boenoetpanggang en Endjoeng-
sangiang, die thans nog g rootendee ls a an hen toebehooren, haar
ontstaan te danken hebben. Z ijn de tSng£d-gronden eenmaal
to t sawahs g em a a k t en w e e t de BaliSr dat zulks voor de onder-
n em e rs geen s ie c h te gevolgen hee ft gehad, dan z ie t hij e r niet
teg en op, ze te koopen en daa rvoor goede prijzen te betalen.
Hoe o ok op an d e re w ijze het bijg e lo o f e en belemmerenden
invloed op het to t stand komen van v e rbete ringen uitoefenen kan,
ble ek e enige ja re n geleden, toen de inwoners van D jag a rag a het
plan hadden opgevat, om het a fg ew e rk te w a te r der soebaks van
S aw a n n aa r hun sawahs te geleiden, w a a r g ro o t geb re k aan
w a te r b es ta at. Reeds had men v o o r dat doel een tunnel gegraven
van 150 vaam lang, doch toen men bez ig w a s, de la atste hand
te leggen aan de wa te rle id in g , had een a a rdstorting plaats, w a a rdoor
een d e r g rav ers o nder de a a rd e bedolven w e rd . Slechts
m e t ve el m oeite slaagde men e r in, hem nog levend te voorschijn
te brengen. In den tempe l te Djag a rag a , w e rd toen ge'informeerd
w a t dit voorv al te beduiden had, w a a ro p men uit den mond van
e en door de godheid g e ins p ire e rd e f t w&walfen f t ve rnam , dat
d ^wa Gede Ngoerah Po e to e , w a arv an het steenen beeid zieh
binnen dien tem p e l bevindt, ve rtoornd wa s op de lieden van
D jag a rag a , en dit door dat ongeval had willen te kennen geven.
Onmidde llijk w e rd het w e rk ges ta ak t. Eenige ge lde lijk e opoffe-
rin g is in d e rg e lijk e gevallen ten slo tte me es t voldoende om de
godheid w e d e r te vreden te stellen, ofschoon het ook w e l ge-
b eu rt dat ma chthebbende personen van hun invloed op de tempe l-
b eambten gebruik maken, om door tusschenkomst van dezen
p a rtij te tre k k e n van het bijg e lo o f d e r bevolking ten einde eenig
plan d o o r te drijven o f te verhinderen. Van een vrij belangrijk e
riv ie r in h e t r ijk je G ianja r, de T o e k a d Pe tanoe, w o rd t het w a te r
in het geheel nie t vo o r den landbouw gebruik t, daar, naa r men
zegt, uit de p adia ren die in dat w a te r g e kw e e k t zouden w o rd en
b ij het snijden bioed zou vloeien.