« S ! G O U D EN K R IS H A N D V A T IS S »
vo o r het b e zw a a rd e land aan hem te betalen. In hei
so e b ak -re g lem en t van M önga li vinden w ij ve rme ld, dat
degeen, o ve r wiens sawah e en nieuw e leiding gegraven
w o rd t, het v e rzo e k mag doen om afs lag van padjgg
X belasting op de r ijstve lden X , zo o d ra hg daa rd o o r een
v e rminde ring ondervindt in z ijn o ogst van vijf bossen p adi.
T e r z a k e van den do o rvo e r van w a te r dient nog te
worden gezegd, dat w a n ne e r het w a te r vo o r een so ebak afkom stig is uit
het gebied e e n e r an d e re dessa, door de soebak *leden a an d e ze dessa
een z e k e r re c h t betaa ld m o e t w o rd e n. In een lo n ta r-g e s c h rift X pönge-
lingeling X , date e re nd e van m e e r dan e en e e uw geleden, vonden w e
b epa ald, dat de so e b ak B a b a k a n-K ro b o k a n om g em e ld e redenen a an de
dessa S o ew o eg ja a r lijk s 4 5 stuks zan ds te enblok ken m o e s t le ve ren,
bestemd voor het onderhoud van den d e s s a -tem p e l; die le v e rin g hee tte
„panfembak p a ra s ”, en deze benaming is behouden gebie ven nie ttegen-
sta ande het te g enw oo rd ig g e b ru ik e lijk is, dat d e rg e iijk e re tribu tie s in
geld voldaan w o rd e n, w a a rom men ze o o k w e l „pangewa tlab a h ” noemt,
m e t an d e re w o o rd en : hu u rp rijs vo o r den grond w a a ro v e r de leiding loopt. BO LG E N S A LG EM E E N G E V O E L E N IS D E B A U E R IN D E K U N S T
V AN IR R IG E E R E N DEN JA V AA N V E R R E D E B AAS : D E Z E
L A A T S T E T O C H M A A K T N IE T V E E L M E E R DAN A L L E E N
S T U W D A M M E N IN D E R IV IE R , V L A K B O V E N H E T T E R R E IN
D A T B EW A T E R D M O E T W O R D E N . H IJ W E E T G E E N H O O G E
stuwdammen te ontga an d o o r k a nalen a an te leggen die van h o o ge r p la atsen
het w a te r aan vo e ren , ten mins te hij d o e t dit nie t om d at volgens zijn
zeggen hij dit nie t g ew oon w a s te doen o f u it v re e s dat ho o ge r gev estigde
b ew on e rs uit zu lk e en kanaal h e t w a te r zouden aftappen.
W a n n e e r men de le idingen d e r B aliö rs, w e lk e men in de v e rte a ls z ilv e ren
stre p en längs de s te ils te ra vijnw anden z ie t k ro n k e len , in o o genschouw
neem t, o f w a n n e e r men ^de tunnels binn en tree d t w a a ro n d e r e r z ijn die
duizenden m e te rs lang z ijn , dan Staat men ve rw o n d erd o v e r de g ro o te
te rre in k e n n is en den p ra c tis c h en blik , zo ow e l a ls o v e r h e t ta a ie geduld
w a a rv an die w e rk e n getuigen en w a a rd o o r de B a lie rs m e t hun geringe
middelen zege vierden ove r m oeielijkheden, w e lk e d o o r E u ro p e e s ch e bouw-
m e es te rs a ile e n m e t g ro o te kos ten te boven g ek om en kunnen w orden.
D a a r o v e r het aig em e en de riv ie ren d o o r d ie pe ra vijnen vloeien en een
g ro o t v e rv a l hebben, h e e ft men e r nie t a an kunnen denken, h e t w a te r in
de riv ie ren op te stuwen to t het niveau d e r te bev loeien velden, dan aileen
vo o r de längs de o ev ers g eleg en sawahs die van w e inig be te e k e n is z ijn.
M e n is a lzo o v e rp lic h t, v e rd e r de r iv ie r op, e en punt te k iezen d a t ho o ge r
g eleg en is dan h e t te b ev loeien te r re in , w a a r men volstaan kan m e t den
a anleg van dämmen van g e rin g e hoogte, die dus n ie t zoo lic h t d o o r den
stro om m e d e g e v o e rd w o rd e n en, ingeval van bes chadiging, g em a k k e lijk
te h e rs te ilen z ijn. B ij een zw a k k en stro om is h e t soms voldoende, het
w a te r d o o r middel van e e n ig e boom stam m en op te s tuw en, w e lk e dw a rs
in de r iv ie r gelegd w o rd e n en a ile e n dienen om a an h e t w a te r zu lk een
r S i * ? 9 even dat h e t in de leiding s tro om t. G ew o o n lijk e c h te r w o rd e n
ka lis tee ne n , soms in bamboe korv en, voor den dam X ömpSlan X geb ru ik t,
w a a ro n d e r ove ree n kom s tig het hee rschend b ijg e lo o f e enige bossen padi
m oeten begra ven w o rd e n om te b ew e rk en dat de dam lang stand houdt.
W o rd e n dämmen van ste vige r co n s tru c tie ve rla n g d, dan s tö r t men de
korv en binnen houten g e ra am te n . O o k c em e n t w o rd t te g enw oo rd ig ve el
gebruik t. D e ric h ting die men a an de dämmen g e e ft is in den re g e l
schuin op den s tro om ; soms ook g e e ft men d a a ra a n een re ch tho e k ig
omgebogen vorm , w a a rd o o r men het tw e e le dig vo o rd e e l v e rk r ijg t, dat
de k ra c h t van den stro om ove r e en g ro o te re u itges tre ktheid ve rdee ld
w o rd t en ve rd e r dat het w a te r a an de an d e re z ijd e van den dam me t
kunnen gegeven w orden. De ze mag niet te g ro o t z ijn , d a a r men anders
uitspoeling van den bodem en afspoe ling d e r kanten krijg t, w a t vo o ra l ze e r
b edenke lijk is w a n ne e r de leiding moet loopen längs de helling van steile
ra v ijne n ; — w a a r dit b e zw a a r z ieh doet gevoelen, kom t men e r aan te
g emoe t door op da a rvo o r ges chik te plaatsen ove rla ten X pSnjawah of
p am a koe X te ma ken. T e n tw e e d e mag de helling o ok nie t te gering
z ijn , daa r de leiding dan spoedig onb ru ikb a ar w o rd t d o o r de bezinking van
de v e le va ste stoffen die het r iv ie rw a te r mede voe rt.
V o o r h e t bepa len van_ de bedingen ma ak t men gebruik van e en wa te rp as -
ins trument X gögandjing X van al heel eenvoudige cons truc tie, en dat
ik heb afg eb e eld op blz. 7 7 . H e t b e s ta a t uit een gelijkbe enige driehoe k,
die opgehangen is aan een ko o rd je dat om tw e e in den grond geslagen
p aa ltjes , zoo s tra k mogelijk, gespannen w o rd t. Hangt nu het touw tje , w a ara an
e en ch ine es ch e duit, in den to p van den driehoe k, dan lo o p t het to uw X dat
nie t a l te lang mag w e zen, daa r het anders te veel doorbuigt X wa ara an
h e t ins trum entje hangt, w a te rp a s . Een kleine helling v e rk rijg t men door
öön van de p aa ltjes zoo ve r in den grond te slaan dat het to uw tje met
de duit e en we inig links o f re ch ts buiten den to p van den driehoe k komt
te hangen. D o o r ondervinding gelee rd w e e t een B a lie r hoever dit wezen
¡¡joe t om de voor een w a te rle iding m e e s t gew enschte helling te bekomen.
H W r a l s men zie h bevindt te r pla atse w a a r de opdamming van
l« fJ A V M h e t w a te r voor de soebak B obakan-M Snjali ges chiedt en men
! n ^ « k r i c h t van d aa r het oog n a a r de eenige palen ve rd e r gelegen
M B J K s o e b a k , dan za l menigeen vast gelooven, dat de sawahs hooger
H S a ^ ^ g e l e g e n z ijn dan het punt w a a r men z ieh be v in d t Een derge lijk
g e z ichtsbedrog doet z ieh tro uw en s in het g eb e rg te dikw ijls voor. M a a r
in de leiding die r soebak , die z ie h me t ve le kronk elingen door het ra vijn
d e r Sangsitriv ie r s lin g e rt, is in w e rke lijkh eid het ve rv ai z e e r gering, en
en naa r h e t ve rhaai der B aliS rs zouden z ij ook nimmer op het denkbeeid
gekomen z ijn den a anleg daarvan te b eproe ven, zoo men niet op ze k e ren
dag dää r w a a r nu de aftapping ges chiedt een kidang gevonden had, die
aan e en z ijn e r ach te rp o o te n zw a a r gewond w a s, zoodat hij niet meer
klimmen ko n ; uit de a anwe z igheid van dat d ie r op het toen nog met
alang-alang beg ro e id e te r re in , w a a r thans de soebak z ieh bevindt, tro k
men de conc iusie, dat die piek la g e r g elegen moes t z ijn dan de plaats
w a a r w a te r te kr ijg en w a s, en men legde de leiding aan in de richting
van het blo ed s p o or dat de kidang ach te rg elaten had. f iS S S S v S S S S S S S t
D e moeielijkheden, die men bij den aanleg en het onderhoud d e r leidingen
ontm oe t, z ijn d ikw e rf z e e r g ro o t Sommige s tre k k en z ieh zöö ve r in
onbewoonde stre k e n uit, d a t de soebak-leden, w a n ne er zij aan dam o f
leiding hers tellingen te doen hebben, öön o f m e er nachten in het bosch
moeten kam p e e re n. De leidingen loopen nu eens längs de helling van
ra vijnen, w a a r z ij in z e e r steenachtig te rre in o f p ara s uitgehouwen moesten
w o rd e n en w a a r a a rdstortingen veelvuldig ve rwoe stingen aanrichten; dan
w e d e r längs berg ru g g e n, zo o als de leiding van de soebak Jöh-Iawas , die
o v e r een zö ö smallen heuvelrug is gelegd, dat de weg daa rlangs niet
m e e r dan een handspan bree d is; vochtig zijnde, me t mos begroe id en
aan beide zijden door diepe ra vijnen begrensd, kan men d aa r slechts op
handen en voeten kruipend v o o r t T e n g e vo lg e van de g ea cc id en tee rd e
terre in g es te ld h eid kan nie t steeds e lk e leiding ongestoord haa r loop naa r
« 2 1 GO U D EN K R IS H A N D V A T CSS»
g e rin g e r k ra c h t n a a r beneden s tö rt, zo o d a t het gev aa r
vo o r uitspoeling d e r fondamenten v e rm in d e r t Soms zijn
z e e r lange le idingen X tlabah, soms o ok w e l toekad
genaamd X noodza k e lijk , en a an de keuze van het punt
van opdamming die nt een nauw k eu rig e opneming van
het tusschenliggende te r re in v o o ra f te gaan, om te
kunnen bes lis sen o f aan de leiding de juistie helling za l