tèrumqué Celtarum hoc efle,vllus credet: quibus nempc moris, vtfupri ex Iuliano Imp. diximus, Venerem
tantùmprolis gratia noiTe. Domicilia,tcfte Cxfarc,plerumq;infilua, aut circa flumina, xftus vitandi cauffa.
eaq;exfcandulisrobufteis,autftramcntis,Vitruuio. è tabula fccratibus rotunda eonftruere,magno impofito
faftigio, fcribit Strabo, hxc ftipula tegcre. Plinius. Homm ianuas nunquam claudunt, nifi fallar apud Sto-
bxum,Nicolaus. Hypocauftorumfiueftufarum vfum habuiflc,hiftoriolaIuliani Imp. in Miiopogone, documento
cft. Villas habebant,nullisfcptasmcenibus,vtfcribitPolybius.Mcenibusenimeorumopidaincludere,
inquit Trogus, àMaflilienfibus didicere. Horumq;murorumftru£hiram,difce ex Cxfàre 7. Gallicor.ibidem
edam hoc, Vbimaior atque illuftriorinciditresclamorepcragrosregionefq;fignificanthuncalii deinde ex-
» cipiunt,&:proximis tradunt. Nare adfuetos hos dicit Ammianus 25.* In venationibus fagittis vti folere vene-
>» natis,apud Corn. Celfum difco,item de iifdem,cx Plinio.Hec GeUius,Gallos in venatibus tingere elleboro fa-
gittas,quòd his,i«ftx exanimata: ferx, tcncriorcs ad epulas fiunt: fed propter ellebori contagium vulnera ex ia-
gittisfaéfci, circumciderclatius dicuntur. Ipfc Plinius quoque limeumherbam nominat, qua iagittas fuasin
Venatu tingunt medicamento; quod venenum ceruariumvocanr. Ariftoteles in Admirandis tradir apud Cel-
tas venenum repeririquodtoxicum(xcnicum Icgebat Latinus interpres) ipfi appellant, tanta celeritate infi-
ciens,nccanfque,vt venatores Celta: cùm ccruum iaculo percufferint, feftinatò adeurrant, carnemq; vulne-
ratam exfecent,ne veneno promeanre animai putrefiat, alimentoq;inutile reddatur, & c . Ex taxo arbore hoc
fieri,quod exiftimcm, Plinius facit.vbi dicit taxica venena appellata, quxnunc toxica dicimus, quibus fagittx
tingantur. De taxi veneno fupra diximus.’ Sed &arborem apud Celtasnafci ficus fimilem, quxfru&um edit
forma capituli columnx Corinthiaci. qui frudusincifus,fuccum cmittatiaculis inun&us, quilethalis, au&or
eft, ex aliorum fide,Strabo. Gallos terrxmotumnontimere,au<ftoreshabeo Ariftotelcm & Plutarchum.verè
ne,an falsò? Aliud infignis audacix,aut poti us cemeritatis, en ex variis ^EIiani,exemplum,aut fi mauis figmen-
. turn. Adeò ducunt f inquit) ignominiofùm ,fugcre,vt c corruentibus&collabantibus xdificiisfxpènoneffu-
» giant, fed ne ardentibus quidem;itavtincendioigniquecircumucniantur. Multi etiam inundantem Ocea-
» num fuftinenr. Quidam eti'am in flu&us eius armati fefciniiciunr, & eorum impetum excipiunt protenfisgla-
>» diis euaginatis, &: haftis vibratis, perindeaefi vel terrcrc,velvulnerare poifent. Credatludxus appella, non
» ego.Credidittamen Stobxus,& ante huncNicolaus. Hic veru experior hoc Plinij.Haud alium effe fidei pro-
» niorem lapfum,quam vbi falfx rei grauis au&or exiftit. An hoc fortè illudfpettaculum ad Occidentale Ocea-
num,ad quod Lucianus in Apologia fcribit Sabinumfuum, Gallia peragrata, profe&um ? vt fabulam fabula
« compenfem. Funcra funt pro cultu Gallorum magnifica Se fumptuoià : omniaq; qux viuis cordis fuiife arbi-
« trantur,in ignem inferunt, etiam ammalia: ac paullo fupra hanc memoriam.ferui Se clientes,quos abiis dile-
*> £tos effeconftabat.iuftisfunebribus confeòtis, vnàcremabantur. fic Cxfar. adiicitMela, Cùm mortuis ere-
»> mant ac defodiunt apra viuentibus olim : negotiorum ratio etiam & exadio crediti diiferebatur ad inferos.
Erantq; quifeinrogis fuorum, velut vnàvi&uri, libenterimmitterent. & Diodorus, In defun&orum pyram
epiftólas fcriptas quidam coniiciunt, tamquam eas mortui fint le&uri. Increuit enim apud eos Pythagorx
fententia, qua dixit, animas hominum elfe immortalesuurfuseas defun&is corporibus, poft certum tempus
in alia corpora reuerfuras. En Val. Maximi verba, Mos vetus Gallorum quos memoriaproditum eft, pccu-
niasmutuas,qux hic apud Inferos redderentur,darefoIitos. fed philofophiamfceneratoriahancvocat,idem.
Non mi rum hos Pythagorx fententiamamplc&i, fi ver um quod apud Clem.Alexandrinum prodidit quidam
” Alexander, Pythagoram nempe Gallias adiilfe. Apud virorum fortium bufta abno&are, fcribit ex Nicandro
” Tertullianus:indeq;oracula captare. Floccifaciendus mihi Cicero,vbipro M.Fonteiofcribit,Gallos minime
” vllareligionemoucri. Liuiusenimctfiin ceteris fatishuicgentiiniquus,negligentem tamen haudquaquam
»>religionisadfirmat.& Cxfar 7. Gallic, cui penitius cognita hxc natio, dicit eamadmodum deditamreligio-
*> nibus. Idem,Deum maximè Mercurium colunt,huius funt plurima fimulacra : hunc omnium inuentorem ar-
»> tium fcrunt: hunc viarum atque itinerum ducem ,hunc ad quxftum pecunix mercaturafq; habere vim maxi-
” mam arbitrantur. hinc humanas vi&imas immolabat»vt habet Minutius Felix. Poft hunc Apollinem, & Mar-
” tem,& Iouem,& Mineruam. de his eandem ferè,quamreliquxgentes,habent opinionem : Apollinem mor-
bos depellerc: Mineruam operum atq; artificiorum initia tranfdere:Iouem imperium cxleftium tenerc:Mar-
>» tem bellagercre. Celtas Iouem colere,atteftatur Max.Tyrius,cuiusfignumaltiflìma quercus.DeMercurio
audi Plinium 34. cap.7. Omncmamplitudinemftatuarum vicitxtatenoftra Zenodorus, Mercurio faòto in
ciiiitateGallix Aruernis,perannosdccemH.S. cccc.manipretio. Dianam,eamqueEphefiamtemplumha-
@buiffeapudMaifilienfes, Strabo teftis. &apud Gallogrxcos Dianamcultam,Polyxnus 8.&Plutarchusde
VirtutiS. Mulier. Sed &aliam coluiiTc, A rduennxcognominc, teftimoniomarmorantiquum eft,cuiusin-
fcriptioneminfràlegendamproponimus. In Arduennafilua hanc locum habuiife verifimile. DEANiEautem
A r d v i k n ^ proDianxArduennxfcriptum,nemineminantiquisinfcriptionibusverfatumignorarepu-
to. I. enim pro E. & E. pro I. vfurpatum fxpius àprifeis. Huicque facram hanc Arduennam filuam fadam,
aut templumfquod potius crediderim)in ea exftrudum àveteribus Gallis,religioni adeò dcditis.autfimauis
ab ipfis Romanis, tanquam in totius horum Imperi) nemore maximo cclebcrrimoque,& huic dex digniflìmo
quiamirum?nimirum in loco huic Vcnationi, Venatricis, Ncmoralis ,Nemorumque & Siluarum
Dex, Virgini,Cuftodi,(his enim cpithetiseamcelcbrauitgentilitiaantiquitas) conuenientiifimo ? Efum fiue
Hefum, & Tcutatem,Taranum,deos habuiile, Ladantius,Lucanus,& Minutius Felixrefcrunt. fed Martcm,
Mercurium,Iouem,hos plerique dodi interprctantur.Belcni horum dei mcntio,apud Aufonium; qui Belis eft
apudHerodianum;vt aaillumannotauitdodiifimus Iul.Scaligcr.Anhic idem cumTibilcno(TertullianiJfir,
diiputat P.Pithoèus in aduerfariis. fed Apollinem interpretatur. Abellio horum Deus quoq;,quem ex vetcri
infcriptione adducitdidus Scaligcr,loco dido.idem etiam Onuanadeam. EtDufiosdxmonas quoidamim-
mundos,ficdidos habet D.Auguftinus de Ciuitate Dei. An Scrapin etiam deum (eundem fortè cum Plutone
, coluerint, colligere ferè videtur ex Ammiani quibufdam verbis libri 1 ( . didus Pithoèusindidis Aduerfariis.
Cap. 3. quem vide. Vulcanum quoq; pro deo coluiife à Floro difcimus:qui huic Romanorum arma eos
j, promifiile fcribit. Deosfuosindextram conucrfi adorabant. Athenxus.De coficPlinius28.cap. z-. Inado-
a> rando dextram ad oiculum referimus, totumque corpus circumagimus : quod in Ixuum fccifTc, Gallix reli-
giofum credunt. Hifque homicidio aliifque rebus fàcrificabant: Marti imprimis,tefte Cxiare, qui ita, Huic,
» cùm pra:Iio dimi care conftituerint,ea, qux bello cepcrunt, plerumque deuouent : qux fuperauerint, anima-
>» lia capra immolantireliquafqueres in vnum locum conferunt. multfs inciuitatibusharumrcrumexftrudos
cumulos
tum u lo s lo c is c o n fe c ra tis c o n fp ic a ri l ic é t , n e q u e fx p e a c c x d it , v t n e g le d a q uifp iam re lig io n e i au t
c a p ta a p u d fe o c c u lta r e , au t p o lita to lle r e a u d eret: g ra u iflìm um q u e e i re i fu p p licium cum c ru c ia tu
c o n ftitu tum e ft. Id em D io d o ru s : O b fe ru a n r, in q u it, in d e o rum là c r is , tem p lifq u e p lu rim um auri
d ijs o b la t u m , n e q u e illu d in co la rum q u ifq u am , p ro p ter re lig io n em a u d e t c o n tin g e r e . S e d
p e rg it C x f a r , Q u i fu n t a ffe d i grau io rib u s m o rh is , q u iq u e in p r c e liis p e r ic u lifq u e v e r fa n tu r ,a u t
p ro v id im is h om in e s im m o lan t, a u t fe im m o la tu ro s vo u en t : a dm in iftrifq u e a d ea fa crificia D ru id i-
b us vtu n tu r: q u o d p ro v ita h om in is , nifi v ita h om inis red d a tu r n o n p o lle d e o rum im m o rta lium n u -
m en p ia c a ri a rb itra n tu rrp u b lic e q u e e iu fd em g e n e rish a b e n tin ftitu ta fa c rific ia . A lij imm an i m agn itu
d in e fim u la c ra h a b e n t; q u o rum c o n te x ta vim in ib u s m em b ra , viuis h om in ib u s c om p le n t •• q u ib u s
fu c c e n fis ,c irc um u e n tiflam m a e x a n im a n tu rh om in e s . S u pp licia eo rum q u i in fu rto au t la tro c in io
aut-aliqu a n o x a fu n tc om p r c h c n fi, g ra tio ra diis im m o rta lib u s e lle a rb itran tu r. fe d cùm eius g e n e ris
co p ia d e fic it, etiam ad in n o c e n tium fu p p licia d e fe e n d u n t.H u c u fq u e ille . Id em fed p au llo a lite r
a u d i à S tr a b o n e , Q u o fd am in fa c ris fa gittis c o n fig e b a n t, a u t in c r u c em a g e b a n t : a c rceni c o lo lfo
c x ftr u d o , d e fix o lig n o ,p e c u d e s Se omn is gen eris b e ftia s,a c h om ines c o n c rem a b a n t.Item fic D io d o ru
s, N o x iq s q u in q u e n n io le ru a to s fud ib us a ffix o s, diis fa c rific a n t, c um q u e aliis p rim itiis fu p e rin -
g en te s pyras im m o la n t. M e rc u r io q u o q u e h umanas h o ftia s c x d e r e M in u tiu s F e lix a u d o r c ft.
CMaior Atos, in q u itT c r tu llia n u s in A p o lo g e t ic o , tJMcrcurioprofecatur:A d c o v t fatius fu ilfe t.v t fcripfic
P lu ta rch u s .d e S u p e r ftitio n c , G a la tis .fin u llam om n in o h a b u iiT e n t n o tio n em d e o rum , q u àm d e o s .
c fle e x iftim a r e , q u i h om in um m a d a to r um , c ru o r e m u lc e a n tu r , a c m a x im è fo lem n c h o c fa c r ifi-
c ium Se v id im am e x iftim a rc . S olinus q u o q u e h u n c d e te fta b ilem m o rem , n o n a d h o n o rem , fed potiu
s ad in iu riam re lig io n is fa c e re e x iftim a t. H ic au tem h om in em im m o lan d i,n o n d ijs tan tùm mos:
fe d & in d iu in a tio n ib u s vfu s e ra t. H om in e s n am q u e facris d e u o to s , te rg um fe r ie b a n t, & e x eius
p a lp ita tio n e a r io la b a n tu r :v t h a b e t S tra b o . C ù m d e reb u s magnis c o n fu lta n t, m ira b ilem in cre -
d ib ilem q u c o b fe ru an t c o n fu e tu d in em , h om in em im m ò lan te s fc riu n t enfe fu p e r fep tum tKin fuer-
fum . N u llum a u tem h is fa c r ific ium ,fin e D r u id e . S ic D io d o ru s. E tq u am u is h a s h om in um imm o -
la tio n e s v e tita s fu b T ib e r io C x f . p ro d a t P lin iu s, a d fu a tam en vfq u e tem p o ra ( q u x fu n t C o n fta n tin i
M agni^perdurafTe, d c p lo r a t E u fe b iu s,4 . P r x p . V e r b e n a c a h e rb a h o s etiam f o r t ir i, & re fp o n fa p rx -
cin ire , c om m em o ra tu r à P lin io . A p u d S p a r tia n um in P e fc e n n io l e g o , ap u d G a llo s fa cra q u x d am
elfe , q u x caftilfimis d e c c rn e b a n tu r. A t q u e h x c d e trib u s G a lliis g en e ra tim : d e quib us p lu ra ap u d
C x fa r cm , L iu ium , A m m ia n um , S tr a b o n em , D io d o r u m , P o ly b ium , A t h d ix u m . P o ife n t e tiam
q u x d am d e h is d ic i fp e cia tim , fi tu lilfe t p a gin a . E tiam d e q u a rta N a r b o n e n fi, q u x p ro u in c ia R o m
a n a , à c e te ris fo li Se c x li h om in um q u e in d o le d iffe r e n te , Se v t P om p o n iu s in q u it, m agis c u lta , Se
m a g is c o n fifa , id e o q u e e tiam I x t io r e . D e e a ita q u e a lia s, feorfim . A t en in fcrip tio ve tu s, d e q u a
fu p rà .
C I S . M A N I B V S .
Q ^ C ^ S I V S . C i A V D .
A T 1 L I A N VS. S A C E R D O S .
D I A N A . A R D V I N N A .
F E C I T . S I B I . E T . S V I S . H A E R E D .
I N . F R . P. X I I . I N . A G R . P- X V .
1 1 1 1 . I D. O C T .
I M P . C J E S . F L A V I O . D O M I T I A N O . V i l i .
E T . C . V A L E R I O . J A E S S A L l N O . C O S .
M a rm o r h o c rep e rtum v ia D c c ia S a la ria a d S e p tem B a ln e a s,a t M e rc ilia n um tran lla tum jv t h a b e t
e x P . L ig o r io Iulius I a c o b o n iu s , in A p p e n d ic e a d B ap . F o n te i C om m e n ta ria d e p rifea G x fio r um
g e n te .
d i a n a A R D O I N N A q u o q u e in Sm e tij in fcrip tio n um a n tiq u a rum V o lum in e lcg itu r,fo l.za .
n um . 8.
Q u ia au tem e x S tra b o n e d ix im u s G a llo s ita c om p o n e re crin e s fuos,Vt P a n ib u s fim iles v id e a n tu r,
h u n c C .V ib ij Panf^ n um m um c um P an o s c a p ite ,v t a lte r c ü a lte r o c o n fe ra tü rin te llig a tu rq ; a d p in g i
cu rau im u s. Se q u o d á d o & iflim o v iro a tq u e a n tiq u ita tis R om a n x p ertiffim o F u lu io V rfin o diffen -
tiam , fa c iu n t m u lta a lia n um ifm a ta , in q u ib u s v id e am n o n in fre q u e n te r im a g in em , a u tfa ltem im á -
g in is ve ftig ium e iu sn om in is q u ie um p e rcu tí cu rau it. v t h ic P anfa, á P a n : In F lo ri n um m o florem:
in T h o r ij, th o rum fiu c ta u r um ; in V ita lis , vitu lum : in L a r ifc o ti, larices.'in M u l x , M ufas ¡ in V a llx ,
vallum.- in P e tr o n ix P e ro n iam d e am í in S abin i, S abinos; in R h e n ix , r e n o s ,& c . A d d e h ís q u x h a b e s
ip fc F u lu iu s in F am iliis R om an is,fo l.i9 5 .