22
groorc Gewesen (Noor i lcr , Zuidcr. Ooßcr . en Wei ler ) teci
aanzien väq lue Zcniih , 'c geen Jiec Centrum van dczc Vcrdcclinp
I N L E I D I N G E
is.
DczcVcrdecling dient oiîidcrefpcftivegelegciilieidtierPIâarfcn,
de ccncii a-n opzichte vaa de anderen, ce vcrgelyken , cn
maakc cea gcdeeUcvandewcezendlykftetidcrGcographieiZulks
djc cen Land aangcmerkc zyndctenopzicbcc der rondomlcj;ijen.
de Landen, Noordclyk is rcaopzichte van her ccn, hoewcl het
Zuidclyk zy tcnopzicluc vaneenandcr: endeszclfsgelegcalicid
is VVcflelyk ren opzichte van her gecn dac 'er tcn Ooftcn af legt, en
Ooftelyk tcn opziclue van hei geen 't welk ten Wellen van het
2elvc is gelegen.
Vrankryk isNoordelyk ten opzichte van Spanjen, Zuidelyk
ten opzicbicvan Engeland, Weüclyk tcn opziclitc van DuitfcUland,
en Obftelyk tcn opzichte van Canada.
De turopeörsaanmerkcnde<le Vaftclanden na dat ze ten opzichte
vanhcnzyngclegcn, noemenfaerhunnc, 't geen het Oude is.
hct Ooftcclch Vailland; hebben den naamvanWefterfchgegcc.
ven aanhecNtcuwVaftlandoi'Amtricaj'c Magellanifch Vaftland
het Ziiidergeheeteni ennocmsnhet Vaftland, 't geen tcnNooi>
den gelegen i s , hct Noorder.
OndertufTchen zyn het Oude Vaftland cn America refpeiftivelyk
ten Ooftcncn Wcf tcn vanmalkander gelegen : en het Noorder
cn Magcllamfchc Vaileland leggen réciproque Zuidelyk.
Weslialvcnde Vaftelanden aangemerkt zyndczoalszegelegea
zyn cen opzichte van Chi l i, zai America het Ooftcr Vaftland
weezen; hccOudezalhec Wef terzyn; hcc Noorder zal her gui -
der weczen: maar het Magcllanifchczalnictrcciproquehct Noorder
zyn. cet oorzaak dac deszelfe Pool zyn Noorden nier gcheeten
kan worden, maaralleenlyk zynl 'oo! j zyndedcn^am van Pool
byzonder aan onze Pool,' welke \vy de Noord-Pool noemen na
her Gcftarote van de Beet , werdende mede Septcntno gehecccn
om dat licc ce famengcftcld is van zcven Starren. Aidus dan kan
het Magellanifch Vaftland niec dan hetZuidetofTegen-Noorder
gchectcn worden, als tegengefteld tegens herNoordec. tot dac
'er deszelfs Pool dennaam aan konnemededeclendien mcn'er hiet
na van ecnig gebuurig Geftarntc aan zal können geeven.
a. DE W I N D E N .
De vier groote Geweften van den Horizont worden oncfcrverdceld
in verfcheidene mindere, die hct -zelfde zyn als de Winden
, tot welker verdeeling de vier Cardinaalc <rfHoofdpuntcn tcn
grondveft en tegcl dienen.
De Ouden liebfaenin 'r cerft maar vier Winden gegeeven, Naderhand
heeftmen'cr noch vierColbteraale, en de Ervarcnheid
noch aciit bygevoegd , welke met de acht andere de zeftien gebruikclvkfte
Winden maaken, maardoordemeenigvuldige .Gerügten
zecc nuttelyk tochec getal van twee-en-dartig vermeerderd
zyn geworden , en die de gaauwe Scuurlicden toc vier-en-fcftig
doen rtygen.
De eerfte famenftclling dezer Winden in 'r Duicfch gedaan
zynde, heeft hct Gebruik die fay fchier alle de Nacien van Europa
opden Oceaan bekrachcigd.
Ondcr de Winden heel't men TierCardinaale : enallede andere
zyn Collateraalc.
Maarom 'erdeoptellingmer ecn beccr orderaftegeeven^ vccdcekmendeWindeniniLcrftc,
4T\vccde. 8 Dardc, 16 Vierde.
en 3Î Vyfde.
De4Ecrftc izynEenfyilabig, i.N'oord, z .Zuid, 3. Oo f t j 4.
Weft.
De 4 Twedezynvant\veeSyIlabcn,vcrroicszctefamengeftc!d
zynmcrdc naamen vantweeder vicrEcrfte, i .Noord-Oof t , j.
Noord-Wcft, 3.Zuid-Oof t , 4 Zuid-Wcft.
De 8 Dacdc zyn van drie Syllabcn , tc famengeileld van ccn
der VicrEcrfte, dieEenfyllabig is, en van ccn der vicrTweede,
dievantwecSyllabcnis, i.Noord-Noordooft, j.Noord-Noûcdwcf
t , 3. Zuid-Zuidooft , 4. Zuid-Zuidvveft , 5.0of t -NoordooiT:,
6. Oof t -Zuidoof t , 7. Weft-Noordweft. 8. Weft-Zuid-
Weft.
De andere worden aidus niet te famengcftcld. De 16 Vierde
onilccncn hunne naamen van de vier Ecrile, oivandcvierTwe -
dc, met tezcggendat ze ccn Vierdegedccicevandediftancie, die
'er cuflchenbcidemagweezen, naar mâlkandcrnadeccn,aliNoord
ten Noordooftcn , Noordooft ccn Noorden . Zuid tcn Zuidooßcn.,
Zuidooft; tcn Zuidcn , cn zo voorts , zondcr inzicht
voor de acht Darde cc hebben.
De Ii. Vy fde , zondcr inzicht te hebben voordc zcfticn Vierde,
ontlccncn hunncnaamenvandcvicrEerfte, vandevicrTwedc.
envandeachcDarde, mccaldusccn victdedcelvandediftanne.
die 'crtufTchcn de Eerftc naar de Darde , cn tuficlien "de
Darde naar de Eerf teis, te naderen, als by voorbecld, Noord
tcn Noord iioordooften, ofNoordnoordooft ten Noorden ; van g c
lykcn tulTchendcTwcdcnaardeDardc, ofcaf lchendc Datdc
naar de Twede , als Noordooft ten Noordnoocdooften , cn
Moordnoordooft ten Noardooften: en alz0 ook met de anderen.
Om de Winden volgeos hunne order te fcliaacen, mocr mcn
aanmerkcn, dat de Noorde de eerfle en cdelile van alien Is 5 de
Zuidc , de twede y de Oofte , de darde ¿ en de Wefte , de
vierde.
Dcwyl nu allé de andere van twee dezer viet Eerfl-e te famen
gcftcid^yn, kan inenUchcelyk oordeelen datdegeene, welkete
lamen gcfteld is van de edclfte ondcr die vier, de cerfte geachc
nioet wordci) : wealialven dan ondcr de vier Twedcde eerfte zal
weezen de Noord-Ooftc, om dathyte famengefteld is van den
eerftcn eu dardender vier Eerfte. De twede zal zynde Noord-
Wcfte , alszyndctefamen gefteld van deucerften endenvierden.
DcZuid.Üofte i sdedardc , omdachytcfamengeftcld isvanden
tweden cn dcndatden. Ende Zuid-Wefte zal de vierde weezen,
dewyi hy te famengefteld vandcntweden cndcnvierdendct
vier Eerfte.
Dcze -mamcrdoct ons z i cn, dat onder de acht Datde Windcn
de Noord-Noordoofte de eerfteis, als zyndcccramcngeftcldvan
cen Wind derviecEcrftecnvanccndcrvicrTwedc. DcNoord-
Noordweftezatdecwcdc weezen; de Zuid-Zuidoofte de darde;
cn de Zuid-Zuidwefte de vierde: cn aidus niecallcenlyk met aile
de anderc Darde, maar ooknietde zellicn Vierde ende tweecn
dartig Vyfdc.
Dl
I I . H O 0 F D S T U K.
Verdeelmg -van de Oppervlakie der ^^ardkloot in verfcheident
Joortm vanhlemitphatn.
E Aardklooc word verdccld in twee Hemispheren
door icder der zes groote Krineen: maar gelyk de
Kringen der ColurcnMeridiaanen zyn , endat deHcmisphcten,
gcmaakt doorde Ecliptica, geen gebruik hebben als in de Aftronomic,
bcmoeijcn zichdc Geographiften niet dan met de Hemispheren
verdccld door den Evenaar. den Horizont, cn de Mendiaan.
j . Den Evenaar vcrdeeltjde Aardkloot in twee Hemisphe.
rei), de Noorder en Zuider, te weetenrcu onzen opzichte: want
als men hunne gelegenheid wel in acht necmt , zyn ze beide re.
fpcÄivelyk Zuidelykc ten opziclice van malkantfer , Rclyk wy
recdts aangemerkt hebben; waarom ze cigcnclykct Ariliiciie «n
ADtai£hrdic genoemd worden.
S- }. De Aardkloot word door den Horizont verdeeld in twee
Hemispheren, de Bovcnfte enOnderfte. De Bovenfteisdegeene
j daarde Zenithcot Poolaaadient, dat 's te zeggcn die zieh
onswaart ftcckc; en de Ondecftc is degccne, wiens Pool deNadir
., en die onder ons is: zulks datdc gcene, die ten onzen opzichte
deOnderfte is, voor iinze Aatipx>den de Bovenfte is; en
die cen aanzien van ons de Bovcnfte i s , is vooi hen in tcgendeel
de Ondcrfte.
§. 4. Elkegeheele Mcridiaan verdcelt de Aardkloot jn twee
Hemispheren. waar afdcccncgcaoemd word de Oofterfche ende
andere de Wefterfche; 'c geen men moct verftaan ten opzichte
van.hcc gedeelteder Mcridiaan vanons Zenidu w an c ccn opzichte
van deaudete helft dccMeridiaanis hcc'er gaatfch anders mee
^ VanaUedezevecfcheidenefoortenvanverdcelingcnvan
Hemispheren is 'er gcene vaft, en die nooic verandccc. als die
van den Evenaar. Die door den Horizont geraaakc word, verändert
op elke plaats: cn met de verdeeling , gcmaakt door de
Mcridiaan, is ' thcczclvc; dcwylzezovcclemaalcnvermeenigvuldigd
kan worden als de Meridiaaucn.
§, 6. DeGeographiften.omdeOppervlakteder Aardkloot tc
vcrbcclden. ftcllendc Hemispheren , vcrdccld door de eerfte
Mcridiaan, boven alle de andere 5 vecmits elke Hcmisphereecn
der bckcndc Vaftelanden byna eelTCclen al bcgrypende, dcGeo.
graphifclie ondervcrdeelingcn daaraf mctmeetdcr ordaitciykheid
gelchicden.
I I I . H O O F D S T U K .
Verdeeling Oppervlakte der Âardkloot ii
Zonev.
i I T ^ ^ twee Tropici cn de twcc Polaarc Kringen vcrdec-
I I len de Oppervlaktcdcr Aardkloot in vyi Deelen, die
men Zonen nocmt, nahctGrickichc woordf - . . . ' tgccnGordcl
bccckenc Dczc ontfangcn hunne benaaming van den »aat der
Gcmaatigdheid, daar dcrzdvcrgclegcnhcidaan onderworpen is,
volecns de vcrfchcidcnc graaden van Hcttc ot Koude die er de
Zondoor zyne aannadcring cn afwykingaangecft; waardoorze
Gcbt.-J2C worden tctdricdcrrcy Zonen, die'etvyfafmaakcn, een
Brandende, twccGcmaatigdc, cn twee Koudc.
ff. 2. De Brandende is 111 't middcn van alle de anderen : de
Koude ftrckkcn zieh aan de twee uitcindcn; cfi de Gemaacigdc
beflaan 'tgeen tullchcn de BrandendeendeKoudeaanwedcr^ydc
De Brandende Zone isbcgrecpentuirchendecwcc Tropici
, cn word door den Evenaar gcfchcidcn in twcc gdyke dcclcn j
wcshalvcncenigcndezeZoneincenNoordeteuZuJcIcr, o f l i c r a
incenAiaifchccnAntaraifche, vetdcclcn. iJc
T O T D E G E
DcOudcn iicbhen 'er dennaam van de Brandende ofVerbran.
de ain ^cyccven , om dar, dewyl de Zon gcftadig zynen loop
íti0dicndctwceTtopkidoet, zygelooid hebbenditdczcZone
ten allen l ydewor de perpeiidicuJaare ftraaicnvandezelvebloot
gcftdd V.y nde, daargantfc^ af vcrbrand was.
§ 4. De GetcnipcrdeofGemaatigdc Zonen zyn begreepen
twlklion de Ttopici en de Polaare Kringen. Die tuflchen de
Tropicus Cancricnde Kringvandc Noord-Pool Irac, worddc
Noorder gclicewn; en de ándete, welke tuflchen de Tropicus
Capricoriu cn de Kring van de Zuid-Pool gelegen is, word de
Ztuder gcuocmd ccn opzichte van deonze.
Deze Zonen -»'ordcn Gcraaatigde gehccten , om dar, dewyl
ze gelegenzyncuftclwn dcBrandcndeende twee Koude. zyeen
ücraaatigde liichc hebben, vooriiaamenclyk terplaarfewelke aan
hec midden van dezelvc nadcrC: wanc hunne uitcindcn gcvoelen
de ovcrmaar der hcrce cn koude van de. Brandende en de twee
Koudc Zonen, nade maatdatzc diardicht by zyn gelegen.
§. f. De CWBC Koude Zonen ftrckkenzichtuilchen de Polaarc
Kringen en de Poolen, oflicvec zyn bcflooten binnen de Polaarc
Kringen, welke de zelvcomvangen, de cene rondomde Noorden
de andcrerondom de Zuid-Pooi.
Z y worden Koudc of ücvroozeae geheetcn wcgensdathcc 'er
geduurcndc hec grootftc gcdccltc des Jaars uirlteekend koud. cn
alles bevroozcn i s , wanneer de Zon raaar wcinig of nicc met o\
op hunnen Horizont verfthynt.
§, 6 De Ouden hebben geloofd, datdc KoudeZonent'eenemaal
onbcwoonbaar waren, tcr oorzaak van de uitfteekende koudc
en dcgeftadigc vorft ; cn dat de overmaatige hette het grootfte
gcdcclte van de Brandende Zone tot zandachtigc wocrtynenhad
gebracht, en hec overige byna dor en weinig bcwoond eelaaten.
®
De ondcrvinding heefrons docn kennen, dat de Koud e Zonen
met t'eenemaal van Bewoondersontblootzyn; en darin de Brandende
Zone de hcttc vecl minder is ondcr dcnEvcnaar, en'tgee*
daar aan naderc, daarde Zon maar evcnpaiTeert, alsomtrentde
Tropici, by de welke de zelve geduurende verfcheidene aehtervolgciidc
dagcn zynen loop doende, vcroorzaakt hy daar overmaatige
hcttc, maar die door de GebcrgtcHS aaoeenige oordcn,
en byna in degantfche Brandende Zone door de lange Nachten,
de Rcgenen, en defwaare Dauwen geooegfaam verkoeld word om
'er hec Aardryk niet alleen bewooniyk . maar zo vruditbaar cn
ovetvlocdig tc maakcn , dac het op verfd»eidene plaacfen twee
Oogftcn des jaars gccft ; dac hct byna aJleen alle de ¿oteen van
Speccryencn Droogen voortbrengc; datheceengroorermeenigte
van volmaakccMetaalen, Gefteentens, en PacrlcnDitlcvctt,als
alle de andere Zonen aezamenclyk ; en dar de Woeftynen, die
mcn daar vind zo wel als in Africa , eer hcwyzcn zyn dac de
Crond aan dicoordcn dor uic de natuur is, als zodanig gcmaakt
door de herre dcc Z o n . dcwyl men diergclyke Woeftynen in
het middcn van de Gemaacigde Zonen oncmoct ; dac 'er in het
gcdcclte van Afcica, 't welk in de Brandende Zone gelegen is,
mcftcekcnd vruchtbaare Landen benncn ; dat alle de Landen en
Eilanden van A fia , in de ^enoemdc Zone gelegen, zeer overvlocdig
zyn ; cn dat het geen, 't welk vjn Américain de zdve
bekend i s , van den eigenftcn aatc bevonden word.
5 7. Mcn kan de Zonen ook aanmerkcn in Groote en Kleine.
Daar zyn drie Groote, te wcctcn de Brandendeendctwee
Gemaacigde y cn twcc Kleine, naamc.iclyk de twee Koude of
Bevioozenc.
De Zonen hebben verfchcelende Breedtcns enLangtens
§. 8. De Brandende Zone begtyptomtrent 47 Graaden Brecdte}
de twcc Gcmaacigde Zonen iedcr omtreac 43 ^ en elke der
Koude maar a j c d een half.
De Graaden Brcedce begrypen teder i j gemeenc Franfchc Mylen.
De Brandende Zone word bevonden te hebben 1175 my.
kn Brccdte •• de Gcmaatigdc Zonen hebben iedcr 1075 mylen :
e» de Koude Zonen clk maar 587 myicn cn ccn half.
§. 9. De Langte der Zonen, of liever hun ümvang, is ook
hccl verfchcelcndc, hoewel ze altcmaal hct zelvc getal van 3 60
Graaden Langte hebben ; wanc gelyk deze Graaden verminderen
na de maat dac ze zieh van den Evenaar afwydcrcn. cn aan
de l'oleu uadcren, onder de welke zycen Pune of Stip worden;
vermindere ook insgdyks den ümvang der Zonen na proport
i c , volgens de Brccdcens ondcr de weike de zdve gelegen
zyn.
De Brandende Zone hecfr9ooogcmccneFranfchcmylenOmvangs
onder den Evenaar, zyndc haaregrootfte uicgeftrckthcid,
cn wat mccr als 8150 mylcn in haare uicdnden onder de Tropici.
Dezc Omvang onder de Tropici is de groocfteder Gemaatigde
Zonen, welke ieJcr in hun midden, 'cgcen de 45"'Graadis,
omtrcnc 6 . y o mylen hebben, enin hunuiteinde onder de Polaarc
Kringen omtrenc 5 i 7 î myicn.
Dezc Polaarc Kringen maaken dcngrootftcn Omvangvaniedcr
der Koude Zonen,- welker middcn niet mecr is als van omcfcnc
mylen ; en hun uicdnde onder del'oolcnis maar ecn
ftip.
10. Nicc eenc der Zonen isgeheoienalbekend. DeNoor -
O G K. A P H I E. 23
der Gcmaatigdc en de Brandende zyn bckendcr als de anderc
Zonen. De Zoidcr Gcmaatigdc hecft niccsbckendtsdan -tgeen
'er van ons Vaftland . cn van America , in gelegen is. In de
Noorder Koude Zone zyn eenige Eilanden cn Kurten bekend.
Maar wac de Antarftifchc Koudc Zone , welke wy de Zuidct
nocmcn , belangt, wy hebben 'er noch gantfdi geen kennis
§. i t , Ondcr de drie Groote fchync de NoorderGemaatigde
Zone wel eens zo vcd Landen te begrypen, cn de Brandende
vccl meer als de Zuider Gcmaatigdc.
I V . H O O F D S T U K .
Verdceimg van Je Opfervl/tkte der Aardkloot dour dt
Schaduwen.
De verfchcclcnde gclcgenheden der Zonen hebben degelegcntheid
cegeevcn om de Bcwoonders van de Oppctvlakrc
der Aardkloot volgens de verfchddenheid van hunne S.chaduwe
te vcrdeelen.
Deze vctfcheidenhcid word genomen of op den Middag, of
van den geheelcn omvangdicn de Schaduwc maakr.
De Ouden waargenomen hebbendc dat de Schaduwc rondom
de Bewoondcrs der Koudc Zonen draaidc, wanneer de Zon hun
aaiiccngdicgtc of gcftadigc Dagen gaf : dat de Bewoondcrs der
Gemaacigde Zonen de Schaduwc altj'd op den Middag aan een
zdve zyde gckeerd hadden , die van de Noordcrnaar de Noord-
Pool, en die vandeZuidcrnaatdcZuid-PoohcndatdeMiddagfchaduwc
van de Bcwoonders der Brandende Zonezes maanden
naar de eene, cn daar na wederzesmaandennaardcandcrePool
gckecrd was: Hebben zy de Bewoondcrs der Koudc Zonen f i -
rtjciaanen, dat ' s te zcg^en Rondombeichaduwde 5 dcBcwoonders
der Gcmaatigdc Zonen Heteropaane» , die maar de ecnc
of de andere der twee Schaduwen hebben ; cn de Bewoondcrs
dcc Brandende Zone ^ylmfhifciaaHcn , die de twcc Schaduwen
hebben j genoemd.
De Reden cn Ervarenhcid hebben federt docn kennen, dat de
Bewoondcrs der Brandende Zone AJctaanen zyn , dat 'stezcggen
zonder S.djaduwe op den Middag, wannccr de Zon perpen-
•diculair over hun Zenich paflecrt : dat, als hy niet mecr boven
hunhoofdis, de Afciaanen, welke ondcrdeTropicizyn, hunne
Scliaduwe nooit meer dan aan cene zydc hebben : en daralle
de andere Aiaaaneo hunne Middagfchaduwe geduurendccen cyd
aan de cene, en gcduurcnde cen tyd aan de andere zydc hebben.
Weshalven dan de verdeeling van de Bewoondcrs der Aarde
volgens de verfcheidenhcid der Schaduwcnnaauwkcuciglykergemaakt
is in Perifdaancn . Hctcrofdaancn. enAfdaanen; welke
men weder vetdedt in Afciaan-Hctcrofciaanen en Afciaan-
Ampbifciaanen.
làtTeriiciaenen, oF Bewoondcrs der Koude Zonen, können
vandriedcdcyfoottcnaangomerktworden. i. Die onder de Poolen
woonen, zyn altvd Pcrifdaaiien, dac 's tc zeggen dat hunne
Schaduwe altyd rondom hcn kccrt gcduurcnde de zes maanden
dac de Zon iicn gcftadig verlieht. 1. Die zieh onder de PolaatC
Kringen bcvinden , zyn geen Perifciaanen als geduurendc ccn
natuurlyken Dag, of vicr-cn-twimic uuren, 't geen hun langfte
Dag is. 3. En de anderen zyn Periiciaancn gcduurcnde vcrfchcidcnc
Danen of vcricheidene Maanden, nadaczeaande Poolnadcrcn
of 'er zieh van afwyderen. Ten opzichte der geenen , die
ondcr de Poolen z y n , isherjaarvcrdcdd in twee gcftadigc dccl
« i , tc wcctcn in ecn Dag van zes maanden cn cen Nacht van
zcs maanden : en alle de Pcrifciaancn in 't algcmeen hebben
maar cen Zomcr die zecr gemaatigd, cn ecn Winter die zeer
koud is.
De Heterorciaanen , of Bewoondcrs der Gcmaatigdc Zonen,
hebben 1. hunne Middagfchaduwe altyd naar cene der l'oolcn gewoond
; die der Noo rdcrnaarde Noord-Pool, en die der Zuider
naar de Zuid-Pool : i. mitsgaders de Dagcn gcftadig ongclyk
met de Nachten , uitgczondert de twcc Dagcn der /Equi-
De Afciaaien . of Bcwoonders der Brandende Zone, zyn
driederiey. i. Die direcldyk ondcr den Evenaar woonen, zyn
alle Jaarcn iwccmaal Afciaanen, of zondcr Schaduwc; cnalhcc
overigc des Jaars zyn ze Amphifciaanen , cn hebben de cene of
de andere der twcc Middagfchaduwen volgens de Saizocnen .
mitsgaders cwcc Zomcrs en twee Winters, cwcc Lcnccns, cn
twee Herfftcn.
2. Die tuflchen den Evenaar en de Tropici woonen, zyn mede
alle Jaarcn twcemaal Afciaan cn, cnhcc overige des Jaars Am-
Shifdaanen ; waar onder de geenen, welke aan den Evenaar naercn,
mede twee Zomcrs cn twee Winters hebben , doch die
zieh bcpialcn in cene Zomer en eene Winter, nade maat datze
.lan de Tropici naderen, cngevodcn de gelykheid der Dagcn en
Nachten hoe ze meer aan den Evenaar naderen.
j . Die ondcr de Tropid woonen, zyngecnAfciaanenenzondcr
Sdiaduwe opden Middag, als opdenDagderSolftitien. AI
hec overige des Jaars z ynz c 'Hctecofciaanen, gaaade hunne Mid-
F a dag.