I N L E I D I N G E
Verkkàring der Rúsmantm welke Ugenvoordig in
gebruik zyn.
De Rcismaaten, tlaar \vy tegenwoordig kennis af hebten,
worden gcheetená^/o;, Lieuès, IP'oerßen, Far fangen, Koßen,
Goßen, Lv, Tus . Stauen, 'Dagreizen, cnViireitwegs.
De diílanúen of afgelc¿ciihcdcn decPlaatfcti worden mec (a)
ili^fe« uitgcdcuktin Italien j DuitichUnd, Polen, Hongaryen,
cn de Brirannifdie Eilanden ; met (¿) Liiués in Vrankryk,
Spanjen, Swccien, en Swicfetiand} mec^«ít/i"?»inMuskovicn.
De Farfangeni'jw byzcnder aanPecfien, (?»/<?«aan
lndoftan,cnde¿yjeníP«íaan China. In Arabien enTarraricn,
cn inhecmeeftegcdeelte van Af r ica, worden de afgelegenbedcn
gerekciid by Stattent:.n dagreizen, cnby vericheidene Voikecen
van America by "Dagreiaeti. De Europccrs rekenen inde Landen
^ welke 2y buitcn Europa bezitten, byde gebruikelykc Diflancien
hunnec Landen. En her gebruik van by Uurentetckeneii
!S niet alleenlykaangenomen in Europa, maarook aan veifcheiJene
andereOorden van de andere Deelen der Wereld.
Jeder Land heeftnictallcenlyk zyne byzondeceMaaten^maar
heefc "er ook zelfs van verfelieidene grooctens -, zynde 'er ovetal
Groote^ Middclmaatige, cn Kleine. Wy zullen hier maar gewag
maaken van de gcenen die her mecft in gebruik zyn, en die
men Gemeene noerar.
De Gemeene My l van Italie.n is hec zelfdc a!$ duizend Geonieccifchel'aneii.
De Gemeene My l van Engeland is van l i j o Geomertifclie
PalTen.
De Gemeene My l van Schotland cn lerland is van r j oo PalTen.
De Gemeene My l van Duicfchland isvan 4000 PaiTen.
De Gemeene Myl van Polen is van 30C0 PaíTeq.
En die van Hongaryen van 6000.
De Gemeene Lieue van Vrankryk is van 34.00 Geomccrifchc
PjíTen, de Kleine van a o ; o , de Groóte van 3000 , en aan eenige
Görden van j yoo.
De Gemeene Lieue van Spanjen is van omrcent j+i S raffen.
En die van Sweden cnSwitferland van j coo.
De VVoetftvan MuskovienismaarvaQ75o PaiTen.
De Gemeene Farfange vanPerfienis van jooo Paflen.
De Gemeene Kos van Indien is van omtrent 1,400 of 2500
Pallen, en komc overeen met de Lieue van Vrankryk.
De Gos niaakt twee KoiTen.
De Ly van China is maar van 140 Geometrifche Paffen, en
ticn van de zelve maaken een P u , welke by gevolg begrypt
2400 Pailcn, even als de Gemeene Lieue van Vrankryk.
De Japoneefche Reismaacis van j o o o PaiTen.
De Gemeene Statieisvan 20000 PaiTen.
De Gemeene Dagreis is van s cooo PalTen.
En de We g van een Uur is van ^ooo Paifen,
Zulks dar alle de foorten van Maaten door hct middel dezer
duizend Geomerrilche PalTcn, welke wy gezegt hebben 60
in een Graad te weezen , roc Graaden der Breedte brengende,
Begrypt de Graad der Breedte.
60 Gemeene My k n van Italien.
48 Mylcn van Engeland.
40 Mylen van Schotiand en lerland.
I j Mylen van Duitfehland.
20 Mylen van Polen.
10 Mylen van Hongaryen.
25 Gemeene, jo Kleine, en zo Gcoote Lieuös van Vrankryk.
: 7 Lieues en een balve vàn Spanjen.
i : Lieues van Sweden cnSwitferland.
80 Woerften van Muskovien.
so Farfangen van Perfien
2y KoiTen cn 11 cn een halve GoiTcn van Indoflan.
250 Ly s eni fPus v anCbina .
30 Rcismaaten van Japan.
3 Sta tic n.
1 Dagreizen.
En i o Uuren wegs of gaans.
Behalven deze Gemeene Maaten Iiebbcn wy gezegt dat ieder
Land 'er ook noch van verfelieidene groottcns liccft. Men zal 'er
gemakkelyk de uitrckening af können maaken door hct middcl
«jer ueoraetrifche PalTcn of Minuten van een Graad Breedte ,
vvanncer die verfcheidcne Maaten op de Mylfchaal aangecekend
ftaan.
In onze Alphabetifche Geographie , of Diftionarium van de
Nieinve Gcographicj zullcn wy handelcn van de vooczorg die
menmoetgebruikcn omtrent deReisdiftantien welke de Hiftoriefchryvets
cn Reizigers in hunnc Relatien ter nedecfiellen > alwaar
wy zullen aantooncn, dat de meeñen de diftanticn gecvcnde by
Lieucs. by Mylen, ofby Maaten gebroikclyk inhccLand daar zc
af fpreeken, of niet en bepaalen de gtootce van ieder derer Maaten,
ofdezelvebcpaalendoorandereMaaten weiker grootteniet
vaftis, of valfehe groottcns ondcrltellcn.
Hct zalgenoeg zyn eenigcvoorbeeldenhierafte berdctcbrengen
Die dediftantienbyLieuesofMylen uitdrukken, gemnge e n
acht dat 'er Lieuészyn van l o o o , van i j o o . en van 5000 Geometrifche
PalTcn, zoheiLieuesvan Vrankryk z ynj dat 'er Mylen
zyn van 4 , 5, en 6000 Geometrifche Paffen, zohetMylen
van Duicfchland zyn; Mylen van maar 1000, i i j o , en iooo
van de gcnoemde f^alFen, zo hec Mylen van Engeland zyn ;cn alzo
met de andere Maaten van de andere Landen.
Onder de Franfche Reizigcrs. welke in Indoftanzyngewecft,
zcggendeeencndatdeKolTe, een Maat in her Land gebroikclyk,
maar cen haivc Licuc van Vrankryk maakt; cn de anderen in tegendecl,
dat zecengchccleLicucmaakt.
De Engellchen flellen twee KofTen voor cen Engelfchc
Myl.
EenigcHollanders willendricKoflcn, om tweeDuiifche Mylen
uit te maaken; anderen flellen maar twee Köllen voor een Nederlandfche
Myl .
Ondertuiichen bepaalen noch de cenen noch de anderen welke
der Lieucs van Vrankryk, noch welke der Mylen van iingeland,
Duitfehland, cnNederland, die wygezegthebbcn van verfelieidene
grootte te weezen , zy meenen > en verklaarcn ook zelfs
niet, of ze van de Groore , Kieme ^ of Middelmatige Köllen
willen fpreeken. Men kan derhalven de diftantic, welke zy
pretendeeren te geeven i heel kwalyk bepaalen 5 dcwyl 'er grooc
onderfcheid is tuOchcn 100 KofTcn tot 3000 Pallen ieder , en
100 KofTcn die clk maar x j o o , 1000, J500, i 2 y o , cn 1000
Paficn uitmaaken, gelyk wy zullen toonen dac 'er können
weezen.
Hoewel 'er KolTcn van zulke vctfcheclende groottcns z y n ,
verwarren echter de mccfle Rclacien of Reisbefcliryvmgen de
zelvc oader malkander, cven als of 'er maar ecne foorr
was.
Dac de Reizigers, dewyl ze aldus de verfcheidcne grootcens
der Reismaaten ondcr malkander verwarren , valfehe diftanticn
gceven, kau men gemakkelyk met cen oneindigemecnigtevan
voorbcelden be^\•aarhciden.
Wy zullen ons vccnoegenmet hierte bccde te brengcn de diftantic
die de Heer Tavernier in zyne Reisbefchryving geeft van
Suratte tot Goa. Deze twee Plaatfen leggen op de zclve Kur t ,
welke zieh van' tNootden naar't Zuiden flrckt, en vetfchcclcn
niet in Lcngtc als maar omtrent cen Graad. Hy ftelt tuíTchen dez
c Plaatfen 61 Gof len, cn zegt dar de Gos 4KofTendoet, endat
de Koilcn zyn van de zclve grootte als de gcwoonlyke Lieues van
Vrankryk: cn aldus zou dit bedraagcn 14 Köllen of Franfche
Lieues van zyincenGraad , welke meer als negen Graaden en
twee darden Breedte maaken. En al ftelde by die Lieugs maar
gelyk met de kleine Lieuifs van Vrankryk van l o o o Paflen, waar
van'cr 3oincen Graad gaan^ zoiiden de 244 Lieues echter meer
als acht Graaden Bcccdce maaken j die 'er na zyne rekenine cuffchen
Suracce en Goa zouden weezen, hocwel 'er Tolgensallede
gedrukcc cn gefchreevene Kaarten der Portugeezen en Holländers
geenzeszyn.
't Zyn ten hoogftcn maar drie en eenhalveOraaden Breedte,
zo men de gewoonlyke Lieues volgt, of ten minften twee Graaden
zomcn zichbepaalt met de kleine Lieues.
Een Gcographift^diede diftantien enleggingdezcrcwee Plaatfen
op de gücdetrouw der gcnoemde Reisbefchryving in dcKaarc
hadde hervormd, zou door de Relatien der gcenen ^ welke hier
na in die Landen zullcn reizen, van onweetendbeid, endeKaarc
van valshctd bcfchuldigd worden.
Wcshalvcn ik laac ootdeelen, welke verzekcrdheid de Geographiften
können hebben omtrent het ondcrzoek van de diftantien
der minder bekendc Plaatfen die de mcecgcmctde Reisbefchryving
gecftj dcwyl z e zo weinig naauwkeurigis ten opzichte
van twee Plaatfen welker ftreek en legging zo rocnigmaal bewaacheid
zyn.
De diftanticn , genomen by Statien. zyn niet minder onzeker,
rcroorzaak dat de/e Statien niet gcregulcetd zyn als door
hct gcmakdcs waters, 't gcen niet overal onJer wegc gcvondcn
wordi 't welk deze Statien zeerongclykmaakt.
••t ZelfJc moec men ook oordeelen van de Dagreizen, welke
men moctondcrfchciden inDagreizcnvangcwoonlykcRcizigerSj
Dagreizen van Karavaancn van Paardcn, en Dagreizen van Karavaancn
van ifemcls.
Een Dagreis van een Reizigcr zonder belcmmecing van koopmanfchappenis
zo vcclals twee van een /TacavaancvanPaardcn,
en deze zo vcel als cwec van cen ATacavaanc van Kemels: en zelfs
zyn alle deze foorten van Dagreizen niet even gelyk endet malkander,
dewyl hetgemak of ongemak der wegendc zclvegrooter
of klcindcr maakti waarop de mcefte Reizigers gcen acht gecvcnde,
vcrnocgcn zc zieh met hec gecal der Dagreizen , die zy
rekenen op den voce der groote even als ofzealcemaalgclyk waren
, tcr ncdcr ce ftellcn j waar door dan de Landen diksvils ccns
zo gcooc geachc worden, als ze in der daadzyn.
De
T O T DE G E O G A P H I E .
De Vadec Marini geefc in zyne Reisbofchryving aan Tunkin
volgcns die des Landes 50 Dagreizen Lengce van hec Zuiden
naar 'cNoorden, en 20 Brccdcc vanhecOoftcn naat't Weften ;
•na alvoorens gezegt te hebben j dat die Lengce is van lyoo Mylen,
en de Breedte van äoo Mylen : waar uit blykc , dat den
Autcur van die Reisbefchryving 30 Mylen voor elke Dagreisrekcnt.
Maat gelyk die Land maar omtrent 13 Graaden ürcedte
liceft, welke maar 780 Mylen in ten rechteliniemaaken, volgt
daar uic, dat die Dagreizen van niet meer können weezen als
omtrent de helft, dac's re zeggen van ly of 16 Mylen, dcwyl
Tunkin anders tot aan 3 y Graaden Breedte zou opklimmen,
•i gcen de twee darde dcelcn van China zou begrypen.
Hoewel bynaallede Reisbefchcyvingcn vol zyn van diergelykc
dw.ialingen, bcfchuldigen cchter de mcefte de Äaarten van valslieid,
ende Geograpliiften van omvcctcndheidjgelykof de/haarten
, opgellelci Velgens de Rcisbefchryvingcn , niec gemaaki en
waren op de goedc ttouw der Reizigers; en dat <ie Gcographiflen
verancivoordelyk waren wcgens de achtcloosbeid van eetilgen
oncier de Reizigers, wcgens de weinige bekwaamhcid
van verfcheidcne, en wegcns de oiiwcetendhcid ^-an de mecflcn
der anderen.
Die zullen wy wydloopiger rradnen te ondcrvorfchen In onze
Alphabctifche Geographie, of Didionaire van de NieuweGeographic.
T W E E D E D E E L
D E R
L E I D I N G E
G E O G R A P H I E.
f^aar in gegeexen worden alle de verfiheiäene Ucrdeelingen van
de Oifervlakte dtr Aaräkloot.
T ^ E Geographie is de Befchryving der Aardkloot.
Deze/ilooc is cen ronde /äomp ce fameugefteld van
Aarde en Wacer: cn hoewel 'er byna 20 vccl Watet als Aardc
in de Oppetvlakce van de zelvc is, wordde Aardc cchter geacht
hct edelfte gedeclte daaraf te maaken, eerftelyk om dac ze de
woonplaats van den Menfch is. cn cenandcren omdac'eronvergelyk
meer Aardc als Water in de foliditeic dezer ÄTlooc is begree.
pen. 'eis ook om beide dieredenendat menze Aardklooc noemc,
cn des zelfe befchryving Geographie , dac 's ce zeggen befchryving
der Aarde, onderweike bcnaamingook begrecpen isde befchryving
van 'c Wacer,
DicLigchaam. ' twclkde Aarde en hccWatercefamcnuicmaakcn
. wordKloocofBolgchec cen. om dachetrondis.-cnlioewel
de Bergen de oppetvlakce der Aardo cen onzcn opzichte
zcerongelykmaaken, zynechterdieoneclykheden,vcrgeleeken
inct de groote uitgeftrekthcid der gehecle oppcrvlakte van de
üflooc, van zo wemig belang , datdeszelfs rondheid daar door
minikr Word vcranderd, als "die der A'aartvanccnvadcmdiamecers
door cenigen van de kleinfte zandkorlen , op des zelfs
oppcrvlakte gelegt, vcranderd zou worden.
De rondiicid dezer /STlooc is mec vericheidene ondervindingen
bcwcezen j doch op de ziehcbaarlykftc wyze aangetoond door
des zelfs fcliaduwcn in de Eclipfen der Maan , ovcr de welke
deze fchaduwe rond enkringachtig is;'cgccnbaarblykelyk doce
zicn, darde Aardkloot, wclkcdczefduduweveroorzaake, rond
is i vcrbecidendc de duiflecc Ligcliaamen alcyd hunne gedaance
door hunnc fchaduwe.
De Aftionomiftcn zyn ondcr malkander verdeeld wcgens de
gelegenhcid en de onbcwccgelykheid der Aardklooc. De cencn
maaken'er hec Middcnpunt van hec Gcheclalaf , cn bcweercn
dac zc onbewccgclyk is; cn de anderen in tcgcndcel docn haar
draaijcn op haar eigen MidJcnpunc cn rondom de Zon. welke
ccnigen willen hec Middcnpunc van die Gchccial te wce-
Maar zykomcnaltcmaalovcr cen, d.it, hocwel de Aardkloot
tcn onzcn op_zrchcc «utflcekcnd groor z y , de zclve echcer heel
wemig zou Ichyncii. aatigcmcrkc zyndc van de kant der Zon,
dac ze nicr gczicn zou worden dan als een kleine Star van de verft
afgclcgenc l'laiicctcn , en dar ze byna onzichcbaar zou wcczcn
aan den gcenen die liaar van ecne der Vaftc Scarren wilde aannieckcn^
dcwyl ze van daar niec oncdcktkan worden dan alsccn
Scippezc
Stip is echter ten onzcn opzichte van zulk cen aanmerkclykegrooccc,
dac men ze niecomgeceisd heefc dan federt omttent
een Eeuw, en dac haare oppcrvlaktc nach niet c'ccnctnaal
bekcnd is,
't Is dan deze Stip die wy Aardklooc nocmcn, en waar af de
1 7
king welke alle haare Deelen hebben ofmccdc Hemden, of ondcr'zieh
zdvcn, o fmc cdc Hiftoric; 'c gcen onze Geographie
zal verdeelcn in i. Aftronomifchc ^ i^atuurlyke , en j . Hiftorifche.
I. De Aftronomifchc Geographie zal handcIcn van de overeenkonifl
welke alle de Deelen der Aardklooc met de Hemden
hebben cn wy zullcn de verfcheidcne Verdedingender Oppcrvlakcevan
dicÄ'loot, gecrokkcn uitdicovcrecnkomfl^ verklaarcn.
1. De Naiuurlyke Geographie zal ons gceven de Verdcciing
van alle de Deelen der Aardc cn des Wacers , welke de Oppcrvlakte
der Aardklooc uitmaaken , na dat ze vcrdecld zyn of in
groote Deelen en Gcweften . of dac zc nacuurlykcr wyze verfchedendczyn
^envan malkandervetdedd.
}, En de Hiftorildic Geographie zal ons gccven de Verdeelingen
van alle de Deelen der Aardc, volgens de bctrekking die
zy met de Hillorie hebben , cn ons de Oppcrvlakte der Ä.itdkloot
verdcden, i. docsr de Souvcraine Scaaten, a.doordcuirgcftrcktheid
der Godtsdicnften, cn 3. door die dcrvoornaanifto
Taalen.
ASTRONOMISCHE GEOGRAPHIE,
of de overcenkomft van de
AARDKLOOT met de SPHERE.
E E R S T E B O E K .
I, H O O F D S T U K .
§, Van de dingen die de Geographie van de t^flroncmie
ontLm.
De Geograpiiie ontlecne van de Aflronomie verfcheidcne
Stippen, Linien , cn Äringen, die zieh de Aftronomiftei»
in het Gdieelal hebben ingebcdd, om 'et ons de fchynbaaregeftddhciJ
af te docn bcftrypcn, cndicdcGeographiften befclityvcn
zo in de Soliditcit of Ligchaamclykheid der Aardkloor als
op haare Oppcrvlakte, om ons door de nette ftelling van die
Globe, ten opzichte des Hemels, tedoenbcgtypcnw'dkeovcrcenkomft
alle haare Deelen hebben met de Hemden , daar yy
vcrfchcidentlykaf aangcmerkc wordenj ons te docn kenne n ,wd
kc betrckking die zdve Deelen mec malkander hebben . doot
hunnc rcfpeftivc gelegenhcid; ons re leeren, welke de hc e r ' . ,
de gemaatigdftcj en de koudftc Landen zyn ; welke tcr ztlve
tyd de Saizoenen des Jaars gelyk of ongclyk hebben 5 w clki- ccr
zdve of op verfcheidcne cydcn een zclvcGenuatigdheidheblii^ni
wdkeop cen zelvc oogcnblik, voor^ o f n a , Middag hcbbcii.
ofmer malkander daar in verfehedende zyn > wdke Nacht , ah
de andere D.ig hebben; cnons ce docn onderfcheidcndegccnei;
welker Dagcn bencden de vier-cn-twintig uurcn zyn , van ds
gcenen die ze aclucrvolgende van een ofvan vcrfcheidcac natuutlyke
Dagen hebben.
S- i. De Aardkloot isecn vaflLigcbaambeeccepenonJercen
allefins ronde Oppcrvlakte
Onder de Stippen. Linien, en iTringen, die wy aldaar hebben
aan te merken, zyn de eenen ingebcdd in des zelfs Solidircic,
en deandcrcngefchtccvenop haare Oppcrvlakte.
11. h o o f d s t u ä : .
yan de Stiffen en Linien ingebeeldin de Soll
\Aardkloit.
'reit der
IN de Soliditeit der Aardkloot begrypen wy ccn Srip die 'er
hct Centtum of Middcnpunt af is, en vier Linien, te wectcn
de Diameter der Aardkloot cndrie AlTcn, de i " ' van de Aardkloot.
de 2«. van den Zodiak,en dej'^ van denHorizont,
§. H E T C E N T R U M.
Het Centrum der Aardkloor is cen Stip wdke wy begrvpen
in hct midden van die Älooc ; uic wdke Stip alle de rccìuc Linicn
. gecrokkcn op des zelfs Oppcrvlakte. onder malkander
cgaal of gdyk zyn , en icdcrde helft van een Diameter uicmaakcn.
Gebrutken van hei Ceniram.
Her Centrum dient i . tot fondement en grondveft aan de HalvcdiametetSi
is ten i-"". hec Middcnpunt van alle de groote ATringen
welke rondom de Oppcrvlakte der Aardklootaigetckend zyn,
Befchryving Geographie gehcccen word. 1 en ac zcive in twee geiyse uccicn vcruccicii 5 cn wora cen
en de zclve in twee gelyke Deelen vcrdeden 5 cn word t
Deze Geographieaanmcrkc die Aardkloot volgcns de betrck- 1 doochetGemcenvoochecMiddenpuncvanbecGcheelalgehoudei