I N L E I D I N G E
14-
Tti ac Generaalc of Paniciiliere Kaatccn. verroondin 't Vierk
a n t, zyn de Graaden decBreedtc aangeweezcn aan beide de
zydch, tc wecKn aan de Oof t - cn aan de Wc f t - z ^ e 5 cn op dez
e zyclen zyit inaar aangCwcczen de Graadcn der Brcedte o n d «
de welke hcc Land, 't gcen de Kaact vetbeeid, gelegenis.
De Graadcin der Leiigte zyn daar aangewcezen boven cn bejiedeh
aan de k a a t t ; b o v e u , o p d c Linie die de Ka a n naar hcc
Ñootdcn} cn t enedcn, op de ¿cene die de zeive naar hec Zui -
dcn bcpaalt: ch op die Linien zyn aangccekend de Graadendcr
l e n ' g t e welke hcc zclve Land begrypt , cn zulks vofgcns depcopoctioncclc
vcrmindcring der Paralcl waar op zieh de Graadea
der Lei'jgfe bevindcn , welke altyd erootcr zyn op de Linie om
Taag die de Kaarc aan de zydevan' c Weiten en naar denEvenaar
Jjcpaalt. als op die welke de zclve bcpaalt aan de zyde van 't
Noocden , tc wceren it» d e Kaartcn der Landen gelegen in de
Noorder Hcmisphcre; wani in de Kaartcn der Landen van de andere
Hemi s p h c t c . welke wy de Zuider noemen, ishec santfch
'anders 5 z y n d e d e Graadcndec Lengce daar gtooter o p d c Linie
die de Ka a n om boog aan de zyde van 'c Noorden en naar den
•Evenaar bcpaalt. als op diedaar de Ka a r t om laagnaarhet Zui -
den en de Zuid-Pooi mcde bepaald Word.
In de Generaale Kaartcn van de Deelen der Wereld, en zelfs
in eénigé Gencraalc Kaartcn de r groote Geweiten van die Deelen
, als in China, Pcriicn. Indi en, enz. z y n de Graaden nict
aangetckend dan van cen tot e e n , de eene wit en de andere
i w a t t , cn de Cyfergetallcn ook gemeenlyk niet dan van vyf tot
^^Hoewel de Graaden zo van dcBreedre als %'an de Lengteverdeeld
zyn in feitig deelen welke mcn Minuten n o cmt , zyn ze^
ccbter niet van een tot cen ondetfchciden als in de Particiiliere
kaatten. t í e t Cyfer van de Graad ftaat daar aingetekcnd mcc
groote lettcfSj cn de Cyfers der Minuten maar hiet kleine 1ertetijes
van vyf tot vyf.
In de Ka a r t ende r Provincien, of Landfehappen, daar niet in
itaan als de Scedcn, zyndcCyfergetüllendet Graaden nicdeaangecckend
mec groote letters, cn die der Minuten me tkl c inc , en
maar van tien tot ríen ; bebeizende de fwartcn en de Witten in
de meeften dézér Kaartcn twee Minuten en een half
In de Gcneraalcr Kaartcn , als van Vr ankryk. van Duitfchl
a n d, enz. zyn de Graaden maar vcrdeeld in zes declen, weJkc
jeder tien Minuten doen. hoewel de Cyfergetaüen daar nier by
i t a a n ; wördende de Cyfets der Minuten niet gcfteld dan daar de
Graad pl a a« genoeg hceft omz c ic fchryvcn.
§. 4, Wy zullcn in de Ai^ronomifche Geographie ieggen ,
dar mcc de Breedtc van cen Plaats verftaaii word de diftanrie of
afitand die'er is van den Evenaar tot aan die Plaats , weikezich
gclyk bevind mcc de hoogcc van de Pool í en dar men mec de
Lcngce van de zelve Piaars v.erflaat haare afgelegenheid van den
ecrflcn Weridiaan, of ccrite Lengte.
Mcn zockt in de Kaatc of de Brccdtc en de Lengte van ccn
• Plaats , welke men alr'eedts uic de zelve Kaart kcnt ; ofgancfch
in ccgendeel zoekt men door hcc middcl der Brccdtc en Lenste,
welke men vaiiecn Stad wcec, waar de zelve in de Kaart gefteld
o f gelegenis.
Men kan in de Kaarc der Aardkloot de Breedte en Lengte
van ieder Land niet dan in 'c algemccn vinden: en die Kaactkan
niet dienen dan om ons aan ce wyz en welke Landen ondcr de
•zelve Br c cdt c , en welke ondcr de zelve Lengte gelegen
^ ^ D e z e Graaden der Breedte worden wat betcrgevondci
Kaartcn van de vyf Deelen der Wc r cld.
1 de
Inde andere Vierkante Kaartcn hoc de Graaden grooter zyn cn
zieh wydcr uitftrekken, Iioe men 'er de Breedte en Lengte van
elkc Plaats netter kan vindén.
§. 5, Om de Breedte van een Stad in de Kaart cc vinden ,
moet men de afgewyderdheid, die 'er is in cen rechte linic van
de gcmeldc Stad tot aan de naaite der twee Linien welke de Kaart
van binnen omh o ö g e n omi a agbepa a l cn, me t eenPa íTc r afmc c -
t e n , cn die opening van de PaiTer tot aan een der uireindcn van
de zeive Linie brcngen; alw aar zieh ontmoctende mcc de gccne
welke de Breedtens aanwyft, maakt zc ccn winkeÜiaak mec de
zelve. Stclc dan aidaar de ccne pune van de Pa f l c r, cn brcngt de
andere op Hc Linic der Breedtens: de p l a a t s , daar dcze punt
zieh nede r z c t , is de Frccdte die gy wcetcn wi l t , welke u aan.
geweczen word met Cyf e rge t a l l cn. en die gy op de Kaart kunt
aantekenen mct cen linie te trekken van dac Cyfcrgetal tot aan
hct ge en' t welk daar tegen ovcr met hec zclve ovcrccnkomt op
de andere Linie daar de zclve Breedtens getckend itaan.
Mcn kan die Breedte ook noch op deze andere manicr in de
Kaarc vinden. Legt ccn Liniaal of ccn gcfpjnnc Draad op de
Kaarc, zulks dac de zelve over de S t a d , daar gy de Breedteaf
wilt weetcn, hcen gaandc , patalel zy met de Linien welke de
Kaarc ccn Noorden en Zuiden bcpaalen, cn dac z e paflecre over
d e Cyfers van gclyk getal aangetckend op de Linien t e nOo f t e n
en Weiten. De z e Cyfers gccvcnof de Graad of de Minuc van
de Graad der Breedte van die Plaats ^ na dat de Graaden der
Kaart meerder of minder uitgeftrcktheid bebbcn.
En om iie Lengte van de seht Siaä tc vinden, moc tmcnhc t
Liniaal o f ^ e gcfpanne Draad op die Stad leggen , cn boven en
beneden heczelvc getal van Graaden en Minuten, welke met malkandcrovereen
komcn, -zoeken 5 zulks dat die linie van boven
tot beneden van hct een toc hec ander der gemeide Cyrfergeiallen
getrokken werde, cn over de Scad, welke men z o e k t , Iwen
gaa.
Deze linie is niet paralel met de gcenen die de Kaart ten Oo -
ften cn Weiten bcpaalen , inaar gaat ten hunnen opzichcc wac
fchuin, i^derende ten No o r d e n naar hec midden der Kaarc, en
wydcrende zieh ccn Zuide'nvandat midden a f , voor zo veel de
Kaartcn der Landen van hec Noorde r (a) Halfrood belangt:
cn her tcg'endecl hier ä f b e v i n dme n i n de Kaartender Landen van
licr Ziiider Hälfrond , om de reden dat deze Graaden meerder
wydrc hcbbcn naar den Evenaar als naar de Poolcn^ gelyk wy
alrecdts hiervoorhcbbcn gezegt.
S- 6. Indien mcn in een Kaarc wil zockcn de legging van een
Stad, of van iets ande r s , door her middcl van de Graaden der
Breedte en Lengte, moet men ovc rde Kaatc vanhe cLand, daar
de Stad, welke men z o e k t . in bcgrecpen is^ of met ccn Draad
ofmet cenLiiiiaal de Graaden der Breedte cn die der Lengte, welke
men r eedt swe e t , ttekkcn; endaardezclinicn malkanderontmoeten,
is de legging van de voorgcftclde Plaats.
By voorbeeld; men wil in de Kaart vindendeleggingvan Romen.
welke is op +1 Graaden 49 Minuten Breedte , en op 36
Graaden 15 Minuten Lengte. Zo zockc in de Kaart van Italien,
oflicverin deKaarc van den Kerkelyken Scaat, de 4.1;"°. Minuc
van de 4 t " ' Graad Breedte, zo o p d c Oo f t - a l s o p d eWc l t - z y d e ,
cn trekt een linic van hec een cot het ander Cyfcrgctal. Zo e k t
daar na om hoogen om laag de 15"'. Mmu t van de jö" ' . Graad
Lengte, en trckc ook een linie vande e cne tot aan de andere kiint.
Hec kcUis. 't gccn de ontmoetingdezer twee linicn maakt, i sdc
I c k i n g van Kotncn.
I I I . H O O F D S T U K.
yan bctgeen 't welk de Naluurhke Geographie in deK<2artcn
betreft.
De Natmrlyke Geograf>hk onAtnotkz o f h e t L a n d , 'cwelk
de Kaatc bet;rypc, ccn Eiland o f e e n HalfeHand ; of hcc
een Middenlandfc^v o f e e n Ze e -Gewc f t ; of hec Bergachcig of
Vlak, of wel mec Mottafien vervuld z y : welke de voornaamite
Geweften, Landen, o fOo r d e n ' e r a f z y n , volgcnsdenatuiirlyke
Scheidtspaalenj enofdieScheidcspaalen in Bergen, Ze e n , o fKi -
vietch beitaan.
I V . H O O F D S T ü K.
Vm de dingen 'Uiflke de
onderzoekt.
De Hißsrifche Geographie or\itxT.(3tV.t i. of de Kaart e cnc enigcnSouverainenStaat
verbeeld of vcrfcheidcne, o f e e n
ProvincieofLandfchap vancenigenSt a a t, o fwe l c e n Jurisdiitic
van eenige Provincie mitsgaders welke de gebuurige en aangtenzendc
Staaten, Provincien , of Jurisdiftien daar a f z y n .
z. Welke de Subdivifien ofOnderverdeelingen daar af zyn ,
volgens de ordre der Kc rk , ofvolgenshc tBurge r lykc enWe r c ldlyke.
5. Wa r zckere Tekenen en Katakters, welke men by deSteden
ftclc. bcrckcnen.
4, We l k e deRe i s r a a a t enofMyl en z y n , die men in het La n d ,
verbeeld door d cKa . r c , gcbruikc, om ' e r d e dißanc l enof a fgelegenhcden
van cc meeten.
y. Al she c e enSouve r a ineSt a a t i s , moe tmcna anme rkenothc t
ccn Keizcrryk , Koningryk , Republyk, of eenige andere ioorc
van Staat is; o f z e uit eigen hoofde onafliangclyk i s , o f d a t zc
ccn gedccltc van eenige Heerfchappy ma a k c , of mct eenige
Kroon of andc r c foor rvan Staat vermengd is. Ma a r z o z c a f -
hangendis, tnocc mcn uitpluizen of hct is als Le en, o f a l s T r i -
butair of Cynsbaar.
i . Vcrklaaring der verfcheideneVerdeelirigcn.
Wat de Vcrdeelingen belangt, als zc de Kcrk aangaan, Word
ccn groote Staat ondcrverdccTd in Geeitclyke Provincien. waar
at iedcrsvllcdcondcrhoorigc Bisdommen van ccn zelve Aertsbisdorn
begrypt ; c n d e z c Provincien worden fomtydts alicen verbeeld.
Fn noopendc de Burgcriyke ordre, worden de groote Staaten
ondcfverdccldinzckcri
kcregrootcDcelcndicmen Provincien of t a i idt
fchappen nocmc.
De Kaartcn, welk. . ,. zyn ,
onderfcheiden
ofvolgensd'ordredetKcrk, o f v a n d e j u f t i t i c , o f ? a n de Finan-
Volgens de ordre der Kc rk verbeeld een Particulière Kaart he t
Dioceß van ccn Ac r t sbi sdomofßi sdom verdecid in Acrtsdiikcnfchappen,
(») lltnhftsrim.
T O T D E G E
fcliappcn, en ondervccdeeld in Dekenfchappcn of Acrtsprieftcricbappen^
ondcr de welke de Parochien zyn begreepcn.
Volgens het Gouvernement wegens de Juflitie word de Jurisd
i f t i c . welke de Kaarc verbeeld, cen Senefchaallchap , Prevooftfchap,
enz. geheeten, cnondetverdceldinverftheidencfubalterne
Jurisdiftien.
Z o de Kaart vcrdceld is volgensdc Finant i en, verbeeld ze 'c
geen men in Vrankryk nocmt (a)Eleme, Diocefe, RecePte,oi
Offce, na hctgchruik der Landen. ^
IniederonzerParciculicrc Kaatten van Vrankryk zyn dcze drie
foortcnvan Jorisdiftien waargenomcnvolgenshunneverfcheidene
uitgefrrekchcden met verfcheidcnefoorten vanStippeo.
Maar gelyk de Stippen zo der Generaale als der Particulicre
Kaatten niccgcnocg in het gczichtftraalenom de Provincien of
Jurisdiftien, welke de Kaarc verbeeld, ecnsOags gcvoeliglyk te
vcrtoonen cn te doen aaiimerkcn, legt men Koleuren längs dcze
Stippen hecn. omvangende clke Provincie ofjurisdiftic mct een
Koleur ondcrfchciden van de gcenen die haar raaken ; en men
legt op de Stippen der Ondervetdeelingcn de zclve Koleur
daar mcn de Provincie of Jurisdiftje mee omvangen heefr.
Wanncer cen Kaarc met onderfchcidenclyke Stippen vcrfcheidcne
Iborcen van Jurisdifticn, vanicderder welke de uicgeftrekrheid
vcrfchciden is, verbeeld^ gclyk wy gezcgt hebbcn dat de
ParticuÜcreKaarten vanVrankryk zyn,konnende Koleurenniccgclegt
wordenals afzondcrlyken maar voor ecnefcort van Jurisdiftie.
Aldus, om de uitgcftrektheid van hec Diocefe , hec Prevooftfchap,
cn de EIe<flic van Parys te hebben , heefc men drie Bladen
van dczelve Kaart der omlcggende Oordcn van Parys van
noodcn. Men koieurt het ecrite volgens de uitgeftrcktheid van
hec Diocefe, bectwcdevoIgensdievanhctPrcvooßfchap, enhet
darde volgens die der Eieaie.
§. 3 f'erklaarivgder Karakters ofTekeiien die by de Steden
gefieU tvordeii.
In alle de Kaartcn, ' t z y GeneraaleofParticuliete, zynz eke -
re Katakters of Tekenen by eenige voornaame Steden of Plaat-
Ten gefteld.
Deze Karakcers zyn of voor de Kerk . of voor hec Wereldlyke.
In de Gencraalc Kaartbetckctiendieder Ksrk,
Hccdubbcld Kruis, een Acrtsbisdom.
Hetenkeld Kruis, een ßisdom.
De Biffchopsftaf, een Abdy.
De Karaktcrs welke hec VVercldlykc in de GouvetDementen
van Vrankryk becrcffen,
Een Geccchtshind betekent een Parlemenc of Souverainen
Raad.
Een Stok leggende dwars boven op cen Punt betekent een
Baijjuwfchap, Pr evoof t f chap, of Jurisdidtie welke ondec hec
EenZonbetekentccnRckcnkatncr o f H o f van Onderftand.
Een klein Könd of-vollcMaänbovcnopeen Punt betekent dat
her ccn Genera lite iris.
De Halvcmaan betekent de Electien of Recepten.
Inde Kaartcn vanDuitfchland
Word ccn dubbclden-Arcn'dby de Keizetlykc Steden gefteld.
A H. I. P DozcLctcercnwillen zeggcnKeizerlykeMannen-
Abdy en Pcins- ofVor i t cndom.
A. F. I. P. Keizcrlyke Vrouwen-AbdycnPr ins -ofVor f l enÀ
. H. I. Kei7.crlykcMannen-Abdy.
A. F. I. Kerzcrlyke Vrouwcn-Abdy.
In de Kaartcn van Polen
Berekenen de dubbelJc Viaggen de Waywoodfchappen.
De cnkcldc Vlag^en hetckeiien dcKaftclenycn.
In "de Kaartcn van Turkyen.
Betckciscn cwcc HalvcniaaneueenBeglcrbeyfchap ofGcncraal
Gouverncn)cnc.
Eenc Halicmaan bcccken t cen Sangiakfchap ofParciculicr Gouvctacmenc.
5. 4. Vcrklaaring der Mylfchsalen of Riismaaten.
O G
de ditlani
Elke Kaarc heefc gcmecnlyk een Mylfcbaal, gcbruikelyk in de
Landen diczy verbeeld.
Mcn voegc'cr iomtydcs by deMyl cn der gebuurige Landen,
ter oorzaak der l'ronticren cn aangrenzendc Landen : maar de
duizcnd Gcömctrirchc Pa i r e n o fTt c e d e n , waaraf fcüigduizend
volgens de Geq;raphiftcn een Graad ßreedtc maakcn, worden
er byna altyd bygevoegd, om tc toonen hoc vcelduizend creedcn
de Mylen van icilcr Land begrypen . en hoc veele men van
die Mylen tot een Graad Bieedcc van nooden heefc.
De Generaale Kaartcn van d e vyfDeelen der Wereld van een
Bladhcbbeii gemeenlyk gcenMylfchaal, gelyk ook me rde meeften
der gcenen welke de Groote Gewcflen van die Groote Deelen
vecbeelden, dewyl de Graaden der Breedtc genoeg z y n om
(a) Ziel bin- vnrfK^. 9.
R A P H I E. IS
cn ofafgclegeiihcdcn lemeeten,gelykwyhiernazulle n
De manier om de afgclegenheid dcr ecne Plaatsvan de andero
le meetenisgcmakkclyk, dcwyl men maar de PaiTcr hocft te 0-
pencn tuftchcn de cwce Plaatfen daar men de diftantic af wil wcetcn.
cndi copeningopdcMyl f cha a l t e brcngen, indiendediftantic
klcin is: maar zo ze grooter is als dcMyjfchaal, moec mcn
de PalTcr zo wyd opencn als zich de Mylfohaal itrekc, cn dicopening
op een rcchtelmiecuiTchen degcmcldc tweePlaarfenbrengen,
zo menigmaal alshet van nooden is omd e gchccleditlantie
uit tc maakcn : cn zo de PaiTcr de laatftc maal vcrder reikc als de
uiccrfte Plaats, of dat zy zc nict en kan bercJkcn , zalmcnliclitelykkonncn
oordeelen wac'cr te veel of t cwc inigi s .
Men kan deze dillancie ook mec ccn eenige of met cwcc openingen
vandcPaiTèr mcecen, door die opening overtcbrengcnop
de Graadcn dcr Brccdtc; wa a r n a . nada tde z e diftanric me e rof
mindcr van ccn gehcele Graad b e g r y p t , mcn ni proportic moec
uitrekencn hoc vce! Mylcn des Landts , o f a n d c r e die mcn wil
gcbtuikcn ^ mcn van nooden hccfc om een Graad uit tc maaallecnlyk
dienen v o o r d cKa a r c e n
laar oo'k noch voor die 'er gccn
Deze laatftc manier kjn n
die cen Mylfchaal hebben,
hebben
De Gcographiften verdeelen icder Gr a ad Brcedce in feftig
Minuten, cnclke Minuc in duizcnd declen die zyGeome c t i rdic
PafTen genoemd hebben, ter oor z a akda t z e d i c n c n omd cAa r d e
tc mectcn.
Om de gcoocte van cen Geometrifche Pas cen naaften by te
kennen, moec men wceten dat
ccn Stiphec minftc gcdcelce is 'c geen mcn kan befchryven.
Twaalf gevoelige Stippen vervolgd in ccn rcchce ry tegcn
malkander aan maaken cen Linie, welke de c c r i t cMa i t i s .
TwaalfLinienmaakenccnDuim. waarafdeArabicrsdegroorte
gceven met de breedte van z e sGa r f t ekoorncn, de brecdcevan
iederdcrwelke zy zcggcnvan zes Paardchairen ce weezen.
Twaalf Duimen maaken een Voer.
Twcc Vocten en een half maaken een Gemcene Pas of Tr e ê ,
zynde de fpacic die wy ^ a a n d c voordercn.
Twee Gemeene Paflen of vyf Voeten maaken een Geometrifche
Pas, daar mcn ook den naam van Geographifche Pas aan
zou können gc even, wegens dat ze den Geographiftcn toc ccn
regel en fondement dient om de uitrekening van aile de vcrfchcidene
Kcismaaten, zode rOudena l sdc rge cnenwe lkehedenda ags
in ieder Land in gebruikzyn, te maaken.
VerklaariHgvan de Reimaaten der Onden.
De gemeenite en gebruikelykftc Reismaatcn by d eOu d e n z y n
de Scadic, de (4) Myl of duizcnd PaiTen ^ de Li e u ë , de Parafange,
de Schoene, enz .
De Stadie was byzonder aan de Gr i cken, de Myl ofduizcnd
PaiTen aan de Romcinen, de Lieue aan de Gaulootzen, d cPa r a -
Isnge aan de Perfiaancn, en de Schocne aan de Egyptcnaars.
De Stadie is van 1 i f Gcomccrifche Paflen.
De Myl maakc 8 Studien , of duizcnd Gcometrifche Paffen,
De Lieuë dcr oudeGaulooizen is van i f o o GeomctrifchePafvan
30 Stadien, o f omt r e n t 4000
:yn'er o o k r a n l o rot 60 Stadien,
in 40 Scadien, we l k e v y f d u i z e n d
Mcnheefc'ermedcvanao , 3 0 ,
fcn.
De gemecnfte Parafango is
Geomctriiche PaiTcn. Daar
De gemecnfte Schoene is v
Geomecriiche PaiTcn maaken.
óOj cn l ioSc adi cn.
De Stadie isingebruifc gewecft overal da i rGr i ekf chcColoni c n
waren; cnhunncAutheut s . Hiftoriefchryvers.cnGcographiilcn
hcbbcn zieh byna van gecnandere Maac bediend om de afgclegcnhcdcn
dcr andere Landen aan te wyzen.
De Ronicincn vcrdecldcn de groote Wegen van hun Ry k by
duizend PaiTcn , wclke zyelke duizend tckenden met cen Sceen
of Kolom; van waar her k o n u d a t hunne Aiitheurs de duizend
Paflen fomtydts uitdrukkcn mct hct woord van Lapis, zcggcnde
à remo ab Orbe Lapide, à feptimo Lapide, oÌ ad tertmm Lapidem,
ad feptimim LaPidem, d a t ' s te zeggen drie duizend Paff
e n , zevcn duizend PaiTcn. enz.
De Pcrfiaanenhadden ook de Wegen van hun Ryk mcc Parafa
ngen verdecid.
En de Egyptcnaaren voerdcn hunnc Schoenen by verfcheidene
van hunne Gcbuurenin.
De verfcheidene groottens, welke wy zo even gezegthebben
dac 'cr van oudts ondct de Keismaaccn van iedcr Land waren,veroorzaaken
zo veel tc mcer fwaariglieden aan de gecnen welke
tcgcnwoordig van de oude Geographie willen handelen 5 dewyl
veele Oude Hiftoriefchryvers zelve die verfcheidcnheid niec ondcrzocht
hebbende, d e äfgclegenhcdcn dikwils of grooter of kleinder
hebben gegeeven. Wy zullen in onze Geogtaphifchcondcrzockingen
ovcr de Oude Autheurs , welke wy in het begin vai)
onze Ou d e Geographie zullen ge evcn, dczc vecfcheidenhcid
crachcen te examinecrcn, D »
(») mhat.
I