4. 1 N L E I
cen eroote uitgcftteklheid vafi doot vecfchcidene aan malkandct
eclicßte Volkeren, begtcepcn onder een zelve Narie, bcwooad
Lanl, en 'c geen ecn afeezonderd ftuk van de rondomleggende
Gavcftcnmaakc. ofdoor natuurlyke Schcidcspaalcn, ofdoorde
Spraak dct Inwoondets. Spanjen en Italien zyn Gcwdien natu
urlvkcr wyze vcrdccld van de rondomleggende Gc werten door
Gcbcrgtenscn Zecn. En Vrankryk is n.ct o nde rieh cid en van
Duitfchland dan doordeSpraak. die ziehzcervcrreuitllrektbuitcn
'r geen 't welk aan die kant onder den naam des Koningryks
van Vrankryk begreepcn is.
De uitgeftrcktheid van ecn Gmein Gewiß Is de zelvc welke
wv ahceitSRCZcct hebten die van een Volk teweezen. dac'ste
zeonen dat hec geen, 't welk onder den naam van Bourgondiecs,
Champenooizcn, en Picardyers doorgaat^ de Gewcilea van ßour-
Eondien. Champagne.enPicardyenmaakt, enz.
Wy vcrrtaan hier mcc het woord van Land \ geen de Ouden
vetflonden mec dat van 'Paa.us, "t wdkz ygav en aan de Landen
diecen Voiküitmaaktcn,gelykcectydtsliet Switferfche Volk vier
Landen begreep. Aldus word Normandyen tegenwoordig verdeeld
in verfcheidenc Landen, te weeten de Landen van Caux .
Vexin,Connantin, Avrancliin, enz. Picardyen iicefc de Landen
van Boulonois, Ponthieu, Amienois, enz.
Deze Landen worden fomtydts verdeeid m mmdere Deelen ,
welke men cjgentlyk . Canms, of ^larthrenwoctm.
'c Land van Vrankrj-kbcgryptdeContceyen, Cantons, ofQuar -
tieren van Vrankryk, Parifis, Aunay, en Goele.
Mcn moct aanmerken, dat het wootd van Gewelt dubbelzinnisis,
cndac, ernte betekenennaar welkgedecltedesHcmelsof
d(5 Horizondts een Land ten opzichte van cen ander gelegen is,
men het uitdcukcmcthetwoordvanGcweft, zeggende, dat het
«leeen isnaac zodaniu een Geweft des Hemels , by voorbeeld
naar 'c Geweft van 'c Nootden, ofvan 't Oof len, enz.
§ i«. De grootc Deelen der Vaftelanden, de gcoocc enmindercGewcftcnzynfomtydts
verdeeid, i. inNoordcrfeheen Zuiderfehe.
Oofterfeheen Wefterfche, i . inDezerzydfcheenGeencrzydfche
, 3. in Innerlyke en L iterlyke of Inwendige en LI itwcnd
i g c , 4 inHoogeenLaageofOpperenNcder , 5. inGrooteen
Kleine, 6. in Oude en Nieuwe.
1. De N(>i>rderßbeenZuidirlcbe,Oofterfcheeiili'eßerfch('Dee-
/f» worden aldus geheccen na de Geweften des Hemels naar de
*-elkc zy cen opzichte van malkandcr gelegen zyn. Jutl^id in
Deenmarken is verdeeid in Noord-Jutland cn Zuid-Jutland: Gochland
in Sweden, inOoft-Gotliland, VVeft-Gochland, cn Zuid-
Gochland.
Men moet aanmerken, dat 'crecnigeGcweuenzynwelkeOofterfehecnWefterfchegeheecenWördens
niecdatzealzotenopziehte
vanmalkanderzyngelcgen; maaromdaczelieralduszyn
tcn opzichte van ecnig anderGcweft 'twelk tuflchen beiden legt. Ue
Ooft-Indicn cn de Weft-lndicn worden alzo niet geheeren als tcn
opzichte van Europa; wamdcze twec Indien aangemccktzynde
volgens humie refpeftive gelcgenhcid, z o z y n degeenc, di cwy
•Wefterfche noemen, Oofterfche tenopzielite dec Indien van Ana
welke wy Oofterfche noeroen. cn by gevolg de Indien van Alla
tcQ hunnen opzichte Wefterftlie. , , . ^ , , ,
2, Men verdeck eenGewelt in T)ezers^diche.n Geenersy/lfehyoU
cens de nabyhcid of af^clegcnheid van cen voorgeftclde plaats 5 cn
deze verdeeling wocd gcmaakr of door Gehergtens , of door
Rivieren^ en fomtydtsdoordeondccfclicidingder Provineicn al-
MenverdeeltAfricain Dezerzydfch en Geenerzydfch door
het Gcbergtc van Arlas, dat's te zeggcn aan deze en aan geenc
zydcvanhecgenoemdc Gebcrgte, ten opzichte van Europa.
Door de Rivieren, gelyk Lombardycn verdeeid word door de
RivierdePo, aandezecnaangcenezydevandcPo, tcnopzichte
van hec overigevanlralicn.
Eenigc Geweften zyn verdeeid in Dczcrzydfche en Geenerzydfchczondecdat'erietsis'tgeendezc
twec Gedeeltens ondcrlcheid.
gclyk Calabrien verdeeid is in Dezerzydfch cn Geenerzydfch na
dcafgekgenbeiddcrScadNapels.
Mcn moccaanmerken> dat hec geen. 't welk Dezerzydichof
Geenerzydfch is ccnonzen opzichte, oftenopzichte vanecnvoorccftelJc
1 laacs, het tegendeel iscen opzichcevaneenanderLand.
Byvoorbeeld, het Deel van Af c i ca, 'c welk Dezerzydfch istcn
opzichte van Europa, is Gccnerzydfch ren opzichrc van Con-
EO: cn het Deel van het zclve Africa , 't welk Gcencrzvdfch is
tcn opzichcc van Europa , is Dezerzydfch ten opzichtc van
3. De naamen van Innerhk en Uilerlyktn Inxceuäi^ aiVitwendig
zyn g^ecven tcn opzichtc van het Land zelve daar men
ccwag af maakc 5 gelyk het Innerlyk of Inwendig Aftica aldus gcnocmdwordwegensdac
hec hec Deel van Africa is het meeft in
de Landeningeflootenj cnhcc UicerlykofUitwcndig Africa, wegens
dat het hec Deel is hec meeft onrflagcnen gclyk als'crbuicen.
4. De Geweften zyn verdeeid in Hoo^ cn Laat. of Opper en Ne.
¿er of ten opzichte van hunnc gclegenheid. of cen opzichcc van
den loop der Uivieren, of ten opzichte van deZee.
Wanneer hec is tcn opzicIncdcrGebcrgtcnsnoemt mcn Hoog
of Opper 'c gcenindcGcbcrgcensingeilootcnis, cnLaag ofNc -
D I K G E
det 't geen 'er hecmceft afontflagen i s ; gelyk men zulks kan aanmerken
in het geen •'c welk men Opper- en Neder-Hongaryen,
Opper- cn Nedcr-Languedoeq , Oppec- en Neder-Auvergne»
enz. noemc.
Ten opzichte van den loop der Rivieren noemt men Hoog of
Opper het Deel van hec Gewef t ' twelk omtrent den oorfptonk,
ofomccenrdcningang van eenRivier in een Geweft^ gelegen iSj
en Laag ofNedc r , dat Deel vanhecGeweft'twelkgclegenisomtrent
den mond of omtrent den uitgang der zelvc Rjvier i gelyk
Opper-eii Neder-Lombardycn längs deRivietdePo» Opper- en
Neder-Eliäs längs een gedeelte der Rivicr de Ryn. enz.
Van de Geweften. omtrent de Zee gelegen, word hec Deel ,
't welk het meeft in de Landen ingeftooien is Hoog of Opper j
cn 'i geen hcc meeft door de Zee befpoeld word. Laag of Nedct
geiiccteii •. 't welk men zier m Opper- cn Neder-tchiopien,
in Opper- enNedcr-Normandyen, in üpper-enNedcr-Bretagne,
enz.
De Zi-ventiea Trovinckn maakentcfameneenGeweft 't geen
Nederlandgehecccn wordj nictomdcredenallecndernatuurvan
lu t groocfte gedeelte van des zclfs Grond. welke uicftcekend Laag
en Mocrafchachiig is. 'c geen hcc gcmeen hccft met verfcheidenc
andere Geweften welke echcer daarum geen Nederland genoemd
worden} niaar om dattuflchen detweegrootcGcweften, welke
eeitydts de Staaten der Hertogen van Bour^ndicn uitmaaktcn,
dat geen, 't welk hcc meeft inde Landen ingeüooten was, en 't geen
wy kennen onder de naamen van Bourgondien. Hertogdom cn
Graaffchapvan Bou^ondien,hecHoogcot Opper-Land genoemd
wierd. en 't geen hetnaaftaandeZeegclcgenwas. l icrLaageof
Neder-Land. Sedercis "er die naam aan gebleeven. cn word "er
tegenwoordig by iiitfteekendhcid aan gegecven, hoewel zc bettekkelykzy
tot Bourgondien, onder weikers naam die Geweft eene
vandcKteitfendesKyksmaakce, cn in de Ryksvergaderingen onder
den naam alicen van Bourgondien doorging. ter oorzaakder
Refidencie welke de Hertogen van 15ourgondicn gemccnlyker in
Nederland, als in Bourgondien, hiclden. De Volkeren van Picardyen
noemen noch cegemvoordig Nederland Neder-Bourgondicn,
en deszelfs Volkeren Nedcr-Bourgondiees.
y. De VerdeelinE van een Geweft in Groot en Klelo word gecrokkenuicderefpeSivegrootheid
> gclyk wanneer men Afuver -
dcclc in AiiaMaior cn Alia Minor , dac 'ste zeggcn in Grooten
Klein, enTartarien in Grooc en Klein.
6. Eenige Geweften worden verdeeid in Ouden Nieuw. öfter
oorzaakderOudheidofderNieuwhcidvan dcBezitting DeSpanjaarden
hebten Oud genoemd het Deel van Caftilien 'r geen zy
het eerft op de Mooren weder vcroverd hebben. en Nieuw het ander
Deel van Caftilien 't welk zy federt eerft hebben gekreegen.
't Zelfdegefchied ook tet oorzaak der Nieuvve Ontdckking; gclyk
dan Mexico in Oud en Nieuw verdeeid is.
De Naticn van Europa, welke den naam van hunVadcrIand
hebben 2ep,eeven aan de Geweften die zy in America hebben ontdekc
of vcroverd , hebben 'er den naam van Nieuw bygevoegd.
A Idus hebben de Franfchen aan Canada den naam gegeeven van
Nieuw Vrankryk 5 de Spanjaarden Oud Mexico Nieuw Spanjen
genoemd, cn dcEngelfcben den n«am van Nieuw Engclandaan de
Ruft van Canada gegeeven.
I V . H O O F D S T U K .
Op welke monieren de Hydrographie verbeeld word.
§ i . T * > E Hydrographiewordverbeeld of door de Artificieelc
I J lGl o b e , die men deAardklootnoemt, ofdoor dcHy .
drographilche Kaarten.
De AriificieeleGlobey^MA onsop haare Oppervlakte de Befihryvingdes
H^aters , gezamenerhand met die der Aarde, cn
doet ons in 't algemeen hegrypen de cclegchheid. de proportie,
en de betcekkiug welke alle de'verfcheidenc Deelen des Waters met
die der Aardc können hebben.
DeHydrographi/cheKaarteH ver beeiden ons op cen platte Figuur
de Hydrographie in 'tgcheelofcen dcele
Deze KaarccnzynofGcneraalCjofParciculiere, ofTopohydrographifche.
Mcn verftaac mctGeneriialfKaarlcfivandeHy'irographie, cn
de Gcneraalc Kaart der Wcrcld, zodanige Kaarten waar door de
Bcfchry Ving des Waters ^czamcntlyk met die der Aardc word verbeeld,
mitsgaders alle de andere Kaarten welke in 't Gencraal,
dac'sce zegeen in ecn kortbegrip. ccngrooce uicgeftrektheid van
Zeevcrbceldcn, gclyk de Kaarc van den WcftcrfclienOceaan, of
die van de Noord-Zee
Ecn 'Parncttherel-lydrographifehe Kaart is zodanig ccne in de
welke (behalven de VoorRcbergtensofCaapcn, Baaijen, Havcnen,
Reeden, enz.) noch ook aangetekend ftaan de Duinen,
Sceiltens, Stranden. Klippen, Banken, cnPlaatcn, wclkczich
dckkenen nietontdekkcn. , , , ,
Een Topohydroi^raphifche Kaart is by voorbeeld de Platcccrondvaneen
Caap ^ Baay, of Häven, waar in aangetekend
ftaan de Banken, Kl ippen, zoblooce alsßcdckce, Piaaten, IngangcHj
Dicptcns, Ankergconden, Reeden, enz.
T O T D E G E O G R A P H I E .
§. t. TJtHydrograpbifche Kaarten worden ook Zee-Kaarten
gcheeten, en zyn van driederley foorcen.
De eerftc is van de geenen daar maar de Breedtens in aangecekend
ftaan.
Decwedeisvandegeenendaardc LengtensenBrcedcensmetpatalelle
Linien in verbeeld zyn.
De dacdefoorc, en wel de befte, is van de geenen die men Kaar.
ten Vau Rfduilie, o^GerednceerdeKaarten, notm. De Linien,
welke de McridiaanenofGraadenvanLengceaanwyzen, zyn 'er
paralel enoveralevenwydafftandig: en deLinien, daardeGraaden
van Breedredooraangeweezen worden, hoewel Zy'er paralel
zyn, ftaan echter i n een ongdyke diftancie of afgewyderdheid van
malkandcr, tcgcns de vcteifchce proporcie, vcrmeerderende geftadig
hunne diftancie na de maac datze zieh afwydercn van den
tvenaarcn aan de Poolnaderen.
Alle deze maiiicrcn zyn byzonder aan de Zce-Kaarcen, en können
nicrdieiicuals coc de Belchryving dct Kuften.
Verkuaring der fcrmeu van de Hydrografhie.
S j . T T 2"d're^»-a/'Wi?beiekcnthctzclfdealsBefehryvingdes\Va-
| ~ 1 ters, welke wy gezegc hebben hcc ander Deel van de Oppervlakte
der Aardkloot te maaken-
' t^a f i rwo rd verdeeid in Zeencn Rivieren.
De in't algemeen zyn ophooplngcn cnvcrzamelingenvan
Degrootftewordbyuitfteekendhcid Zee ofOceaan genoemd;
en de mindere worden Mciren gehcecen.
De Zee of Oceaanis diegrooce ophooping of verzameling van
water alremaal van een ftuk, dac's te zeggen zonder eenige atbreekingof
feheiding, cn van ecn zo wydluftigc uitgcftrektheid, dac zc
allcdeLandenomarmc en omringc.
(JMeiren zyn verzamelingen van wateraan alle kanten dooc de
Aardc omvangen.
J.4.. Watde Zecbelangc.behalvendcnnaamvanOceaanhebben
de Ouden 'erook aan gegeeven de naamen van OgWÄJ, AclantifcheZee,
UicwcndigeZee, gelyk ook noch dievantPi/ij«icn
Tontui.
Z y word van de Latiniften Zee (rMare) gcheecen wegens de
bittcrheid {i^mat ines) haars zouten waters.
De Griekcn noemen haar Oceaan cer oorzaak van haare gcftadigebevvecging,
ofEbbe en Vloed.
De Phenicicrs noemdenhaarOg, omdat z yde Aarde omvangc
cn omringt. Van Og hebben de Griekcn den naam van O^enos
geformecrd, welken z y voordien van OfMi« aan de Zee hebben
De Ouden hebben haar mededennaamtoegepaft van Uicwcndige
Ze e , als zynde van de Landen oncflagen en buicen de zelve
, ten ondcrfchcid van de Middellandfche Zee welke zy Inwendige
noemden , dac 's te zeggen ingeftoocen in de Landen.
Zy hebben 'er ook den naam van Attmtifche aan gegeeven s
begrypcnde onder diern; •• • - - •• •
waren , cn die zy onbev;
Gelyk ook noch dien ^
alle de Zcen welke hun onbekend
jaar achtren.
-Telagus^ hoewel ze cigenclykcr de
)rd gemeenlyk niet voo ^
ilsdoordePoecccn-, zynde dienaam
de l'ontusEuximus, dePro-
Hooge Zee bctekenc.
De naam van Tontus \
niani aan de Zcegegeevei
nooic in gebruik gcwceft dan
pontis, en de Hellesponc.
i , 5. Wyhtbbcngezegt.datde jlii/rifjverzamelingcnzyn van
water .lan alle kanten door de Aarde omvangen, waar af de eene
geen gemeenfchap mec de Zee licbbcn , cn de andere zieh mec
Rivieren dacrin uirftorcen.
Onder deze Meiren hecfc men zulke groote, dac men 'er den
naam van Zee aangeefcj waarafdebcroenidftezyndcCafpirche
Zee, of de Zee van Tabareftan. in hecmidden van ons Vaftland;
en de Zoetc Zee, of de Zee van haregmundi of van Canada,
in America. WatdeZcevanPatimabclangt, mcn meenc
dat ze verdicht is.
Behalven dczc Mciren of Zee'n zyn 'er veele van middclmaatigc
grootte, waar onder zieh bcvinden die van Ladoga , Oneg
l . Geneve, Conftaiics, enz. cn cen zcer grooce men igte van
mindere.
Eenigen dezer Mciren worden echterfomcvdcsZeengcheecen,
als de DoodcZee, dcZeevanGalilea^ enz.'in hcc Heilig Land:
en de Hoogduitfchcrs noemen in 't algemeen alle de Meiren
Zecn.
i . Ä.EenigeGcdecIcensvandeZee^ bezaaid met Eilanden,
worden Arcbtpelny, of t^rchipeilen genoemd. Die zieh in de
Landen indringen , worden Golven gehcecen. En mcn noemc
Engttns StraatenAe: Deelen der Zee^ welke door tweeLanden
zodanig gedrongcn worden j dac zy 'er maar cen zeer engen
Doortogc aan laaten.
Aldus worden de Zeen verdeeid in Zcen, Archipellen, Golven,
en Engtens of Straaten.
i . 7. De Archtpdanfis of t^rchipel, 't ecen zeggen wil Opper-
Zee, is ccnnaam welke by uitfteckcndheid ecißcTyk i« gegeeven
aan de ./EgCffclie Zec ; niet dat ze van ecn grooter uitgcftrektheid
zyalshaareGebuuren; noch dac ändert Archipellenniccvecl
aanzicnlyker zyn wegens hun ne uirceftrckth cid, en hccgrootgeral
hunner Eilanden ; maar alleentyk om te kennen cc geevcn,
dac ze dicbovcn de andere gcbuurige Zegn hceft, dat ze binnen
weinig plaats vecfchcidene Zcen beiluit van verfcheidenc benaimingen,
gehaaldvan eenige Eilanden welke zyomvangt: 'tgecn
gelegentheid gegeeven heefc oni dien naam van Archipel coe tc
paffen aan eenige gedeeltens van de Zee welke cen groot gctal van
gebuurige Eilanden, leggcnde dicht by malkandcr, omvangen ;
gelyk als aan de Zee die de Philippyniche Eilanden bcfpoelc,
welke men de Groote Archipel of Archipel van S. Lafarusnocmc,
aan de gecne die de Maldivifche Eilanden omvangt. welke de
Archipel der Maldives word geheecen j en noch aan eenige andere
Zeen, doch van weinig belang wegens hunnc kleine uitgcftrektheid,
hoewel echtcr alle de Zcen, wellte de ligchaamen en verzamelingenvanLilandcnbcfpoelen,
insgclyks Archipellen gehec«
n kühr worden
Golf of Boezem is cen Gedeelte van de Zee'tgeenzich
in de Landen indringt.
GolfK cen naam oetrokkcn uit hec Grickfch, waar a fdeLa -
tynfchc beiiaaming l i o e zm is.
De Golven van een aanmcrkelyke uitgefttekcheid zyn van
twcederley foortcn.
De ecnc zyn als afgezondcrd van de Zee , van waar z y zieh
in de Landen indringen, van de welke zy byna van alle kanten
belloocen worden, hcbbende geen gemeenfchap mcc de Zee als
door ecnc of mecrder Engeens. De andere hebben een zcet
groore OpCning omtrent de Zc c , daar ze een Gcdeclce af maa-
Oe eerftc neemen den naam van Zec aan, onder de welke de
Middellandfche Zee, hoewel zy waarlyk maar ecn Go l f z y , blootelykden
naam van Zeeaanneemc tcr oorzaak vanhaaregroote
uitgcflrektheid.
Mcn kan hec zelve oordecl vellen van de Chriflianlfche Zco
in hcc ander Vaftland , tot zo lang dac mcn cen gehccle kcnnis
hebbc of zc gemeenfchap mcc de Zuid-Zee heefr.
De andere Golven ontfangen den naam van Gol f en Zcczonder
onderfclioid, als de Arabifche Golf of de Roode Zee ; de
Balcifchc Zec . eercydcs Codamis- iwBf inonsVaf t landj deGol f
of Zcc van Mexico, in America.
Van dczc Zecn hebben de Balcifehe. dcMexicaanfche. en de
ChriftianifchevcrfchcidcBeEngtensof Straaten; en de andere niee
meer dan eenc: maar alremaalbeiluitenzc verfcheidenc Golven,
en voornaamenclyk de Middellandfche Ze e , welke verfcheidenc
z e « aanzienlyke Zegn begrypt.
De Golven. welke cen groote Opening hebben, worden in'c
gemeen blootelyk Golven geheeten, als de Golven van Bengale
en S. Thomasop de Kuften van ons Vaftland, endeColvenvan
Panama en S. Lautens in hec ander of America.
i . y. Fen Rivier is ecn Wacer 't geen altyd loopt. Riviere
is de Franfehe bcnaaming, Fluviiii de Lacynfche, en Rivier of
Vtaed de Nederduicfche. Hec Gemeen becld zieh in . dat men
mcc den naam van Ftuvius of Vloed niecenmoccvcrftaan dan de
groote Rivieren welke hunne benaaming in de Zeeverliezen. cn
dat die van Rivier cigentlyk niec cn betckcnt als de zodanigen
welke zieh in de grooten onclaften ; 't geen tegens het gebruik
der Ouden is^ die alle de Rivieren zonder cen ig ondcrfchcid F/«-
f/ihebben genoemd; "c welkwy ookinonzcTaalmetdcnnsam
van Rivier in gebruik hebben.
Nictccmin, om ecnig ondcrfchcid ce maaken, zullcn wy de
Ä/i,7?«sondetfeheideninVloedcn,Rivieren,Becken^ enStroo-
Ondcr den naam van Vloed moecen verftaan worden «ict alleenlvk
alle de gcoore Rivieren welke in de Zec uitftroomen, als
de Wolga , de Donau , de Ryn ^ de Loire, de Seine, enz.
maar ook de geenen welkegrooteSchepenvoercn, ofdiehunnc
lange loop aanmerkelyk maakt, hoewel ze hunne wateren niec
cot aan de Zee voercn, en dat ze zieh in de groote Rivieren vcrliezen,
als de Sau en de Drau in den Donau , de Mein en de
Mocfd indcnRyn, de Allier in de Loirc^ deOifein dcSe ine,
enz.
Onder den naam van Ä'Wi r worden begreepen alle de anderen
welke zo veel loops nieten hebben, ennict bevaarbaarzyn,
gelyk ook alle de kleine Rivieren daar mcn niec zonder Beugover
kaii komen.
Mec den naam van Beek vcrftaat mcn die kleine Waterftroomen,
welker loop zcer gering is, en dcKi l zocngdarzc ovcral
waadbaar is.
Ecn Stroom is een foott van cen Kil van ecn RivierofBeek,
waar door de Regenen en de gefmoltc Sneeuwwateren door de
Vlaktens en de Gebergtens hcen ftroamen, en welke, na eenigen
tyd gcloopen ce hebben, droog word. Echter word fomtydts
de naam van Stroom gegeeven aan Beekcn die nooic uirdroogen,
om dat ze in hunneKilde ontlaftingen der Vlaktens
of Gebergeens ontfangende, alsdan met zo veel onftuimigheid
voortfchieten gelyk deStroomen: en zelfshcbbcndeOudcnaaazienlykeVloedenenRivieren,
Stroomcn genoemd. als de Rhö