« î N L E I
n e , âe î f e t e ; àc Du r a n t e , cnz. ter oorzaak derverwoeflin-
Kcn wclkc Ininne onQuimigc loopen, opgefwollen door de ontraftingen
der gebuurige Gebergtens, dikwils aanrechten.
S- lo. Aile de Rivieren hcbbenhunne Oorfpronken en Monden.
De-OorfprOHke» der Rivieren komen van Font cmen, Mciren^
Poelcn, 01 Moeraflcn.
D c A fW van ccn Ri Vieris eigendykdeuitßroom'ing van eenRiv
i e r . dac 's te zeggen de piaats daar ze uic haare Kil uitftroomt,
om te loopen of ine cn andere Rivier, o f i n e e nMe i r j
of in de Zec.
De plaacs der ftrooming of loop van ecn Rivict in cen andere
Word • Gonflant of Samenftrooming, * Condc , • Be c , en •
Bouche, en mogciyk noch met eciiige andere bcnaamingen geheelen.
Cioßant kernt van hct Lacyn , en hoewcl mcp alle de plaar-
Ten, daar cen Rivier zicli met ecn andere te famcngevoegt^ Conflancs
zou können noemen, fchyiicdeze naam eclueraaneenigen
vandicfamenToegitjpenbyiondertewcezen , dewyl de zelve gegeeven
is aan fommige Plaatfen gelegen bydefamenvocgingvan
ccnice Rivieren, als Coblc :ntz in Duicfchland, dac "s te zeggen
Conllans, daar de Mociel in den Ry n ftroomtj Conflans, daar
de Marne zieh in de Seine ontlaft j Conflans, daar de Oifc in de
Seine va l t , enz.
Condr, Ca/tâi, Ccgvac, in de oudc Gaulocifche ofCeltifclic
TaaJ, betekent hct zelfde als Gonflant. Deze naam is tot op
den huldigen dag aan verfcheidene Oorden gebleeven . geiyk als
Condc in Hcnegouwen by de famenvocging r an de Haine met de
Scheide Î Co n d é in Lotharingen , d a e r d e M eurce in de Moefcl
ftroomt ; Ca n d é , daar de Vienne zieh met de Loire te famcnvoegt 5
Cognac, a andef amenvoegingvanve r f che ideneßeekenindcCha -
rcntc. enz-
Eenige Samenflroomingcn van Rivieren hebben den naam van
Bec aangenomen. Zo word de famenftrooming van de Garonne
en de Dordonne Bec d'Ar abe s , en de oncmoeting van de Allier
met de Loire Bec d'Allier geheeten.
Andere hebben maar den naam vzn ( a ) aangenomen,
als Bouche-Mayenne . aan de famcnfirooming van de Mayenne
mctdcLoitC5 Bouche-d'Egrc, da a rhe cRiviCr t j eEgr c indeLoi r e
v a l t , enz.
Eenige Rivierenj welke in de Zce of in Meiren uitßroomen,
necmen aan hunne uitftroommg de naamen van * BoitcaiiU , *
Gras, en * Grau aan: e n f ommi g eUi t f t r o omi n g e n z y n z owy dluftig,
da t -"et bywylen de naam van Zc e aan gcseeven word.
De Uitilroomlngen der Riviereu van Basques en les Landes worden
Boucault geheeten, die van de Rhône Gras. Aan die der
k u f t van Languedocq word de naam van Gran gcgeeveii, en
de Uitflrooming der Garonne bywylen de Zee van Gironde genoemd.
De Rivieren,welkeverfcheideneUicflcoomingenhebben, maakcn
de zelvc door verfcheidcne Takken daar zy zieh in affcheideii,
die men l ä rme n en Cnuaaleu noemt.
S I I . Eenige Rivieren hebben in hunne loop Cataraftcn en
Waadplaatfen, by de Franfchen Gués geheeten,
CataraHe wil zeggen ecn plaacs daar een Rivier met groocgeweld
en onftuimigheid nedcrwaarts valt. Verfcheidene Rivieren
hebben Cataraften. Die van de {b) Ny l z y n genoegfaam bekend.
De Boryfihenesof Dnieper, en de Donau hebben'er mede,
gelyk ook verfchcidene Rivieren van Sweden ^ enz.
De Waadflaarfen of GȎs zyn plaatfen van een Rivier daar
Iiet water 20 weinig diepte liceft, dac mcn' er in veiligheiddoor
kan gaan^ gelyk als de Gu é de la Dlanque-Tanque in de Rivier
de Somme , enz.
Eenigcn dczerGiiés wordeniPtf/genoemd, a l s d ePa s v a n Au -
thic^ en die van Grofliersaan d'üitftrooniing der Rivier Authie.
S. Ii. Daar zyn een foort van Meiren die men en een
foorc van Rivieren die raen Canaaleiinoemt.
Een To i l is eigcntlyk een Artificieel Me i r , gemaakt door de
vernuftigheid der Menfchen, welke door het middei van Dyken,
of ietsdicrgelyks, de Wateren , 't zy dat de zelve fpruitcn uic
de Oorfpronken o f u i t d e o n t l a f l i n g d e rWo l k e n , flutten: e n d e -
ze Poelcn können droog gemaakc worden met de Sluis van den
Dyk op te haalen. Noch is 'er cen fooic van kleine Poelen die
geen uicgang hebben
£cn Canaal of yaart is cca Arcificieele Rivi e r : en hoeweldez
e naam fomtydcs gebruikt word om deszcHs Kil ce betekenen,
vecftaat men echter gcmeenl yker mec den zelvcn een foorc van
een Rivier met Mcn(chen handen gema akt , of tot de Scheepvaart,
o f o r a e e nMo e r a f c h t i gLa n d o p t c d r o o g e n , of toche tVe r -
maak.
De Canaalen, gemaakt toc de Zecvaart, maaken de gemeenfchap
van ecn Rivier met ecn andere, als Jiet Canaal van Langucdocq,
en het Canaal van Briare ; of van d'eene Siad met d'ander
e , als het Canaal of de Vaarc van 13rugge naar Ge n t , dievan
ß r uf l e l na a rAn twe rpe n, enz,
D I N G E
De Canaalen, gemaakt om de Moerafchachtige Landen op te
droogen ^ worden Weieringen in de Nederlanden geheeten.
En men noemt ook Canaalen degeeoen welke tot cieraad der
Luf thui z engema aktworden. als deCanaalen van Verfailles, de
Canaalen van Foncainebieau, enz.
i 13. Ecn Moeras i s c cnWa t e rve rmengdme tgcwe ekte Aa r .
d e , welkers gtond t'eenemaaluitSlykbeftaat. Menhe e f tLande n
die gantfch en al mec Moeraflien bedekc zyn, als in Po l e n , in de
Nederlanden, en in Duitfchland.
Ecn ioMi«« is een Bron van leevend water, waar af de eencn
ftroomen, e n d e anderen niec en ftroomen.
De Bronnen, welke heel d t e p i n d e a a r d e z y n , wo r d e nPu t t e n
genoenid.
Een Jiejreui-ai is cen piaats daarracnRegenwatcr in verzamelc
om t edr lnkcn.
V. H O O F D S T U K.
^an de Tennen der Eiltorifcbe Get^raphie.
DE Hiftorifche Geographie zal verdceld worden in ( a ) Crvile
en Heilige / waarom deszclfs Tc rmen zyn of voor de
Ci\ ilccn Politique. of voor de Heilige Hiflorie.
S. j. Verklaaring van de Termcu der Ovilt en
Toluiqne Geographie.
WY geevcn den naam van Civile en Politique Geographie
aan da: Deel der Hiftorifche Geographie, ' r g e e n d e ü p -
pervlakte der Aa rde betracht volgcns de Tyde lyke Hcerfchappyen,
en de vcrdeeling welke men daar a fma a kc in Souveraine
Staaten.
De Heerfchaf'pyen zyn Onafliangende of Afliangende.
Onder den naam van Ortafhangende Heer/cbaffyett verftaac
men die welke t'ecnemaal Souverain z y n , en geen Hooger Mögen
dhedeo erkennen.
En men noemt ^ßaniende HeerfchaPpen de gecnen die vaft
een Hooger Mogendheid afhangen , of als Leenen of als Tnbu.
tarisfen.
De cenen en de anderen zynbekend onder verfcheidene benaamingen,
te wccten Staat van den H.Stoe l ofvan de Ke r k , Ke i -
z e r r y k , Koningryk, Republyk^ Keurvorllendom, Groot-Mcellerkiiap
, Aartsbisdom . Bisdom ^ Abdy , Aertshertogdom ,
He r togdom, Palcsgraaffchap, Ma tkgr i a f f chap^Landgr a a f l chap,
Prinsdom, Graaffchap, Baronny, Vrye-Scad.
§. 2. Ma a rdewylonde rde z eHc e r f chappyende e enenbe f t i e r d
worden door een e e n i gHo o f d , cnd'anderendoorverfeheidene^
können zegebragt worden onder den naam van Monarchie, of
onder den naam van Repubhk.
Monarchie is een Griekfch wo o r d , ' t ge cnz eggenwi l e enSt a a t
die door een eenig Hoofd beßierd word,
En onder den naam van Repubiyk verHaat men een Staat welkers
beiliering in dehandenvan verfcheidene Hoofdeni s .
Hoewel de naam vanMonarchiegegeeven kan worden aan alle
de Souverainiteiten beftierd door een eenig Ho o f d , ge e f the tge -
bruik dien echter gemeenlyk nict als a a n d eGr o o t e Staaten, gelyk
aan de Keizerryken en aan de Hecrfchende Koning^ken , of
aan eenigcn Onafhangenden Scaat beftierddooreen eenig Ho o f d ,
als de Scaac van den H. Stoel,
Onder den naam van Staat van deti H. Stoel ofvan de Kerk
wil raen te verftaan geeven de Tyde lyke Hecrfchappy van den
TaiiSy daar zelfs verfchcidene aanzienlyke Souverainiteiten van
afhangen.
Met den naam van Keizerryk ve rßa at men tegenwoordig een
Staat welkers Souverain den Tytel vanKe i z e r , ofecnevengeldigen
Ty c e l , aanneemt.
En met den naam van Koningryk verRaat men van gelyken ecn
Scaat welkers Souverain den Tycel van Koning v o e r t , of een
Tytel dien men zieh inbeeid hct zelfde te betekenen.
§. 3. De naam van Ke i z enykge e f cgc cneOppe rhoofdighc id j
en de Keizerryken vcrfcheelen nier van ¿c üna fhangcnde Koningryken
dan met den Tyc e l , dewyl de ecncn zo Souverain z y n als
de anderen.
De naam van Keizertyk komt ons van de Oudhcid , die 'er
zieh af bedicnd hueft om cen Hcerf<-happy uic te drukken welke
vcrfchcidene gebuurige Staaten vctovcrdofcynsbaar gemaakt hebbendc.
doorhaarewydhiftigeuitgefttektheiddcgewoonWkeStaaten
verre ce boven ging; weshalven zy den naam vanKeizerryk
heelt gegeeven aan d'uitgefltckcheid van de Heerfchappyen der
Aflyricrs, Meden , Pabylonicrs. Periiaancn . en Grieken 5
hoewel der zelver Monarctien maar den Ty c c l v a n Koningaannaraen.
Die van Keizer (Imperator) betekende by de Romeinen ntct
anders als Bcvelhebber of Cencraal van 't Le g e r , en is rot geen
Souvcrainen Ty t e l vc rhevengewordendandoor l i cnz e lvcn, om
dien van Koning. we l k e b y h e n g e h a a twa s . ni e t t cge evcna ande -
geenen die hunne Repubiyk incenMonarchichaddcnveranderd.
' ' ^ ^ i. 4. Onder
(») BKritrIykt if lyirelMyh.
r;
T O T DE G E
§. 4. Onder de Ke i z e r ryken, welkedezenTycelaanncemcn,
ofdaardcEuropcetsdenzelvenaan geeven, is'er cen 'tgeen Verfeiezelykis,
zynde dat van Duitfchland: a l l ede aode r enzynEr -
felyk.
't Ke i z e r r j k van Duitfcliland is Verkiezel^k en die 'er zieh
Keizer af n o emt . yoctc 'er den Ty t e l niec af dan door Vetkie-
Eeo Er/ePfk Keizerryk is het geen 't welk fuceesfif of opvolg
c l f k i s , ea in het we lk de Rinderen ofna a f t c Erfgenaamen o p .
v o 4 e o , gelyk bec Ke i z e r tyk der Tü r k e n , dat van Muskovien.
enz.
' t Is by misbruik daC het Geme en Muskovien niet anders dan
Groot-Vorflciidom noemc; dewyl de Provincie^ d i e d e z e nTy -
tel voert. maar een zcer klein Gcdeelre van den gancfchen Staat
uitmaakti weike, behalven verfcheideProvincienoiLandfcluppen
, waar af eenige den zelvcn Tyt e l van Groot-Vorftendom
voeren , noch ook verfcheidcne Koningryken b e g r y p t : waarom
dan de Souverain ^ behalven den Tycel vanieder Landfchap,
zieh mede noch dien van Keizer van alle de Ruflen aanmaatigt.
lierhalven noemthcc Gemeen hcmkwa lykGtoot -Vor f t van Muskovien.
5. De Koningryken zyn insgelyks of Erfelyk, alsVranki
j - k , Spanjen, Enjreland, enz. o\ erkiezelyk, gelyk Polen ,
Hongaryen, en Bohemen hoewel deze twee laatfte Koningryken
aan het Huis van Ooftenryk Erfclyk fchynen te weezcn.
Onder de Erf-Koningrykcn volgen eenige de Sttlifche IVet
't geen zcggeii wi l . ilac de opvolging niet toebehoott dan aan
Mansoiren , geiyk als Vranktyk.
Endeandere konnena an de Spinrok vervallen . dat's te zegkonncn
door Vrouwen gciirfd worden, gelyk byna a l l ede
ingryken van Europa. Spanjen^ Engeland, enSwedenhebb
c n ' er onsreedts VoorbeelJen g e n o e g a f g e g e e v e n , en tegenwoordig
Porcugaal.
S- 6. De naamen van Staat e nKr o o n worden fomtydcs by die
van Koningryk gevoogd.
Die \'an Staat wil zeggen d'Afhangendheden of Uitgeftrekthcid
van een Hecrfchappy! weshalven de z e lve ingebtuiki sni e t
aileeniyk om d'Uirgeftrekcheid der Hecrfchappy van een Koningr)'
k te betekenen, maar ook van alle de andere foorten van Souverainiteiten:
e nwa n n e e rme n z e g t , StaatvanhecTurkfche Keizerryk,
Staat der Repubiyk van Venetien , Staat des Hertogs
van Savoyen, enz. d a t ' s t e z eggcndcUi tge f t r ekt l i e idde rHe c rfchappy
van hct Turkfche Ke i z e r ryk, enz.
En zelfs is deze naam van Staat zo gemeen in Italien, dat ze
daarook, hoewel oneigenclyk. gegeeven word aandeHeerfchappycn
der Heeren die geen Souvcrainen zyn.
Onder den naam van Kroon begrypt men alles "t geen aan een
Koningryk bchoorc-, wcshalvenj wanne e rmcn zegcdeSraacder
Kroon van Caftilien , men zeggen wil de Uitgeftrektheid van
alles 't geen daar toc behoorc.
Hoewcl men de naamen van Staat en Atöd« dikwils t e f ame n
voegt, IS'er echter du onderlcheidin, dac men onder den naam
Van Kroon verfchcidene vcrcenigdeSouverainiceicen, endicraaar
ecn zolv-e Ligchaam maakcii, bcprypcj daar in tegendeel onder
den naam van Staat fomcydts verftaan worden verfeliddcne ( ) n -
afhangende Kroonen of Souverainiceicen, welke, hoewel onder
ecn zelve Hecrfchappy ^ echter a%ezondcrde Ligchaamcn maaken.
By voorbecld , wanneer men zegt Staat des Katholykcn
Ko:iings, zo verft jat men cn de Kroon van Caftilien en de Kroon
van Arragoii, welkeniet aileeniyk hunne onderfchcidentlyke Afh.
ingciidliedcnen Uitgeftrektheidhebben, raaar ookzelfs^ hoewcl
onder de yelvc Hecrfchappy des KatholykcnKonings, onafhangend
van milkandcr zyn. Aldus is'crecn grootondcrfchcid
tulTchcn cc z eggen. Staat der Kroon van Fngcland. welke maar
l' ngcland cn lerland begrypt . cn Staat des Konings van Engel
iiiil, welke bcgrypc de Ktoon van Kngcland en hct Koningryk
van Schotland, zyndc twee ondeifchddcntlyke Souverainireiten,
wclkc ieder ecn afgczondcrd Liijcluam maaken . hoewel onder
ccn zelve He c r f hippy.
Men moctaannicrkert, dat de naam van Jrarff ook gegeeven
word aan de Vergadcrint-fn der GeäepHterrden van alle d'Orde t s
ecner Souvcrainitcit, o f z c l f s van ccn ondetlioorig Land ; gelyk
wy hier na zullen zeggen.
§- 7. Mcc den naam van Ä^/'wAAvi verftaan de Geographiftcn
ecn Scaat. o fLa n d , waac afhec Volk door vcrlclicidcne Hoofden
Word geregecrd.
Hoewel alle de Staaten , welker Regeering onder de handen
van verfcheidcncnis, wa a r l ykRcpubl ykcnzyn . en zodanig
gcnocmd können worden, hccft men 'er echter welke den naam
van Koningryk cn Repubiyk gezamentlyk aanneemcn. Aldus
zegt men . hcc Koningryk cn de Repubiyk van Polen. A n -
dere noemen zieh aileeniyk Rcpublyken, als de Repubiyk van
Venetien, de Repubiyk van Genua , enz.
Eenige necmen den naam van Caaton^ gelyk de dartienCantons
vanSwitferland, Zü r i c h , Bern, Bafel, enz. welkeafzonderlyk
zo veel Souveraine Republykcn uicmaaken. En vcrmits
z y zieh te famen vermaatfchapt hebben om hunne vryheid te verdcedigen,
e n d a t , om daar ovcr ceraadpleegcn, zy ieder hunne
O G R A P H I E. 7
Gedcputccrdcii ftuuren. welke ccn Vergadcring of Algemeenen
Landdag uicmaaken , worden alle deze Canrons of Rcpublyken
gemeenlyk te famen gci'moltcn onder den naam v an Repubiyk der
Switfers. na den algemccnen naam der Natie.
Andere noemen zieh ofVerbtmd; gelyk dan de drie
Ve rbondende r Grifons^ of Graauwbunders, dcie afzondcriykc
Republykcn zyn , welke zieh te famen liebbcnverbondcntotde
verdecdiging van hunne vryheid : weshalven zy alle drie onder
den naam van Kcpublyk der Grifons worden begreepcn.
Verfcheidene Provincicn der Nederlanden zieh te famen verecnigd
hcbbcndc tot hunne gemcene belchcrming, hebben een
Repubiyk gcformeerd onder den naam van Staaten Generaalaer
Vtreentgde Trovincien, beflaande uit de Gcdcputeerdcn van alle
de Provincicn, waar af ieder ccn afzondcriykc Repubiyk maakt,
als Hol l and, Ze c l a n d , Vnc f l and, enz. 't Is oncigcntlyk dac
het Gemeen alle deze Republykcn onder den naari van die van
Holland bcgrypc. dewyl ze maar ccne der Verecnigdc Pr ov i n -
cicn ma a k t , cn gcene Oppcrhoofdiglieid ovcr d'andere h c c f t ,
welke ingelyklicid me t h a a r f t a a n . cnwa a t a fdi evanGe ldc rknd
de Voonze'tting in de Generaale Staaten hccft,
§ 8. On. ! e rdc z eRcpublykenwordcnde c cncge r ege e rddoor
den Add alicen, of dc Voornaamitcn van den Staat, gelyk hct
Koningryk ende Repubiyk van Polen, de Rcpublyken van Venetien,
Genua, enz. dcCantonsvanBe rn, Luccrn, Fryburg, enz.
en dezcRcgceringword Artjtocratte geheeten.
AnJerc worden gcrcgccrd door het Volk, en deze manicr van
Regeering word Demacratie gcnocmd; 't zy da the t Volkallcen
de Souvcrainitcit hcbbe racc uitfluiting van den Ade l , als in hcc
Cancón van Ba f e l ; of dat alles in ecn gclykhcid van ftaat z y .
als in de Cantons van ü r y , Sweits, cn Underwald, daar geen
Edeicn mcer zyn federt dat ze door het Volk daar uiczynvcrdreeven.
Dc Regeering van eenige Republykcn is Fermengd ^ en zou
dcthalven Art¡to-T^emtratie genocmd können worden , dewyl
den Adel en hcc Volk gezamentlyk hcc Gczag hebben. Alle
de Republykcn der Vcrcenigde Nederlanden zyn dusdanig 5
cn onder cfc Swicfcrs, de Cantcns van Zürich cn Schafhaufen.
't Is derhalvcntegcnsdewaarheid dat hct Gemeen geloofc dat
dc RCgecting der Verecnigdc Nederlanden en der Switfers De
mocratifch is; dewyl in alle de Vcrcenigde Provincicn den Adel
'deel hccft in dc Regeering, en Voorzitcing in de Vcrgadcringcn
der Staaten vanelke Provincicj enda t ' er ünderdeSwitfccsmaar
ailcen de Cantons van Bafel, Ur i , Sweits, Underwald . Z u g ,
Glaris, e nAp p e n z e l z y n , welker RegeeringzuiverDcmocraiiich
iSi wordende de Cantons van Be rn, Lucent, Fryburg, cnSolochurn
op de Ariftocratifche wyze geregeerd ; en zynd? de Rc -
geering van Zürich en Schafliaufen Vc tmengd. dat 's te zeggen
te famengeftcld uit den Adel en het Volk.
Eenigen dezer Rcpublykcn vcrkiezen Hoofden voor hun leven
lang,, als de Repubiyk van Polen, welke den naam van Koning
aan haar Hoofd geeft. cn dc Repubiyk van Venetien die het haare
Doge, da t ' s tc z eggenHe r tog,noemt, Dcmecftc andere Republykcn
vcrkiezen Overighedcn, wclkc maar cen of weinige jaarcn
hun Ampt bcklcedcn.
Í , 9. Hoewcl de Gcographiften gcwag maaken van Souverame
Volkeren, als oiufhangcnde van de Ke i z enyken, Koningryken,
en Repubfykcn . moet men zieh echter niet inbeeldcn
dac deze Volkeren zondcr eenige PoÜtie leeven. De bcngebren
cn Beduinen in Arabien , cn dc Arabiers die in Africa
zyn, lecvcn by Cabilles of Stammen, wa a r a f i e d e t z y nCh c q u e
De fwcrvende Tartaaren leeven by Hördes . welke elk hun
Hoofd hebben, DcGa l l c r shebbcnhunneHoofden. e nmoge l yk
Köningen j dewyl zy zieh in hunne Vcroveringen. op hcc Kd -
zerry k' der AbylTiniers ge .na akt , hebben weeten te handhaaven.
De Tapuye r s 111 Brazil hebben hunne Koningen of Hoofden. De
Cafliliaancn geevcn den naam van Caciques aan dc Hootden der
mecftc Volkeren van Amctica welkcalsnoch tot hunne kennis zyn
gekomenjhocweihctzcergcloofclykzy,, datzeonderfchddcntlyke
naamen hebben. volgcns d'onderlchcidcn der Taalcn. De
Arauquers in Chili hebben zo ordentclyk tegens de Spanjaarden
geoorlogd, dat ze noodzaakelyk een ordentelyke Politie moetcn
hebben. De Caribcrs op de Eilanden van den zelvcn naam ^ dc
lroquooi7Cn, en alle de Volkeren van Nieuw Vrankryk verktezen
Hoofden tot den Oorlog , en houden raad om in 'c gemeen
ovcr de gewigtigc zaaken te bcfluicen.
Cabtlle is zo veel te zeegcn als Stam,
Horde bctckcnc hct zelfde, of Vergadering.
Cheque wil zcegen Hoofd.
Cdiwwbetckentmede Hoofd volgcns het verhaalderSpanjaarden:
maar men vind zulkc magcige Ca c ique s , dac ze waatlj k
10!° Behalven deze Souverainiteiten bekcnd onder de naamen
van Keizerryk, Koningryk, cn Repubiyk, z y n ' e r noch vcrfchcidene
andere bekcnd onder die van Keurvorftendom, Groot-
Mecftcrfchap, Aertsbisdom, Bisdom, Ab d y , Ae r i s hwo g d om ,
Groot-Her coedom, He r t o g d om, Paltsgtaaffchap. Ma rkgr ad-
D I Idiap