Hulp in het
huishouden
Rolveger luidde mechanisering
huishouden in Fanta Voogd, freelance journalist
De rolveger kondigde in het midden van de negen-
tiende eeuw, samen met de wringer en de naai-
machine, de mechanisering van het huishouden
aan. En nog altijd is de voorloper van de stofzui-
ger en de kruimeldief niet helemaal verdwenen.
‘Nieuwe uitvinding’, staat boven een dagblad-
advertentie van 7 oktober 1861. ‘Hoe zeer is
de dienstbode te beklagen, die over den
grond kruipende tot verstikkens toe, de stof
opzweept, en ondanks de gestrooide natte
theebladeren niet beletten kan, dat een groot
gedeelte van de stof slechts wordt verplaatst.’
Dat alles behoorde, als we de adverteerder
moeten geloven, voortaan tot het verleden
dankzij de Carpet- en Floor-Sweeper van
de Amerikaan Shaler. De advertentie in het
Algemeen Handelsblad is de oudste fossiele
aanwij zing voor het bestaan van de rolveger
in Nederland.
Dr.ir. Henk Makkink, een van de kenners in
Nederland van de huishoudtechnologische
geschiedenis, beschrijft in zijn proefschrift
Drijvende ensturende krachten achter de ont-
wikkeling van consumentenartefacten de
context waarbinnen de mechanisering van
huishoudelijk werk rond 1850 voorzichtig
opgang maakte. ‘Het ontwikkelen en pro-
duceren van hulpmiddelen voor huishoude-
lijke werkzaamheden (potten, wasattributen,
veeg- en strijkmiddelen) verschoof in de
negentiende eeuw van de plaatselijke ambach-
telijke werkplaatsen, waar producenten en
eindgebruiker nog persoonlijk over de uit-
voering van het artefact overlegden, naar
bedrijven waar teams van technici tot meer
in staat waren dan de ambachtsman of de
zelfstandige technicus en waar grootschalige
productie plaatsvond om de anonieme
afnemers van zo veel mogelijk producten
te voorzien.’
De mechanisering, en latere automatisering,
van het huishoudelijk werk, maakte pas echt
vaart in de twintigste eeuw, maar halverwege
de negentiende eeuw dienden zieh de eerste
voortekenen aan. De rolveger behoorde met
de wringer en de naaimachine tot de eerste
mechanische vernuftigheden in het huishouden.
Wieltjes
In de jaren veertig van de negentiende eeuw
verscheen er een veegmachine in de straten
van Londen. In 1858 bedachten uitvinders
een verkleinde uitvoering voor gebruik in
huis. De heer Shaler uit de advertentie in het
Algemeen Handelsblad vroeg in datzelfde jaar
patent op het idee om de wieltjes van de rolveger
uit te rüsten met rubberen bandjes. Veel
publicaties over de geschiedenis van de stof-
zuiger noemen echter het jaartal 1876 en de
Amerikaan Melville Bissell als uitvinder van
de rolveger. Het is de geschiedschrijving van
de overwinnaar; vandaag is Bissell Inc. in
Amerika nog altijd een belangrijke fabrikant
van stofzuigers en rolvegers. Ewbank in het
Britse Accrington produceerde in 1889 de
eerste Europese rolveger (00k deze fabriek
bestaat nog steeds). Aan de werking van het
mechaniek is in 140 jaar tijd maar weinig ver-
anderd. Een rolveger is een plat kistje op vier
wieltjes, aan een steel. Wanneer hij wordt
voortgeduwd, brengen de wieltjes borstels
in beweging die los vuil en stof in de vlak bij
de borstels aangebrachte bakjes vegen.
Tussen 1860 en 1905 ontwikkelden individuele
uitvinders de meest uiteenlopende concepten
voor een stöfzuiger: met stoom, waterkracht
of windenergie voortbewogen apparaten,
waarvan er niet 6en levensvatbaar bleek, en
toestellen met handmatige aandrijving. Aan
het einde van de negentiende eeuw maakte
(professioneie)
stofzuiger (Booth)
elektnsffie (privé)
stofzuiger (Hoover)
robot stofzuic
Stamboom hulp in de huishouding
men in theaters en treinwagons gebruik van
apparaten om stof naar buiten te blazen, maar
verder zat er tot 1901 weinig ontwikkeling in.
‘Er vond geen duidelijke selectie plaats, omdat
er geen ontwerp was dat er wat doelmatigheid
betreft uitsprong’, schrijft Makkink in zijn
dissertatie. De Britse ingenieur Hubert Cecil
Booth bracht daar in 19 01 verandering in met
een werkzaam apparaat, dat aanvankelijk nog
zo duur en groot was dat er een team professionals
aan te pas moest komen om een
gebouw te stofzuigen.
Interviews
Zo gedetailleerd als de vroege jaren van de rolveger
en de geschiedenis van de stofzuiger zijn
gedocumenteerd, zo moeilijk is het te achter-
halen hoe het de rolveger verder verging. ‘Aanvankelijk
was het apparaat vooral een novum
bij de elite waar het personeel mee werkte. De
rolveger is alleen geschikt voor vezelige vloer-
bedekkingen en die waren bij de midden en
lagere sociale klassen toen nog niet algemeen
ingevoerd. Dat gebeurde geleidelijk aan in de
tweede helft van de negentiende eeuw en de
eerste helft van de twintigste eeuw. Als gevolg
daarvan vond 00k de rolveger steeds meer
ingang. Op basis van mijn interviews lijkt heel
ruw geschat 66n op de drie ä vier huishoudens
in 1940 een rolveger in bezit te hebben gehad’,
vertelt Makkink, die in de jaren tachtig aan de
hand van 240 interviews met bejaarde vrouwen
een beeid heeft gekregen van de verspreiding
van huishoudelijke apparaten. Dat onderzoek
had betrekking op de periode tussen 1910 en
i960, de tijd dat de ondervraagde vrouwen
jonge huisvrouwen waren.
In 1940 bleek 50 % van de Nederlandse huishoudens
over een stofzuiger te beschikken.
De rolveger werd toen waarschijnlijk vaak
gebruikt naast de stofzuiger, voor een kleine,
vlotte schoonmaakbeurt. Toch lijkt het erop
dat hij 00k een rol heeft vervuld als armeluis-
stofzuiger. De meeste van de door Makkink
ondervraagde huisvrouwen verklaarden een
rolveger te hebben gebruikt voordat zij een
stofzuiger aanschaften. ‘Hij was gemakkelijker
in gebruik dan stoffer en blik’, ‘Dan hoefde
ik niet zo vaak te zuigen’ en ‘Ik gebruikte hem
om de andere dag met de stofzuiger’ waren
enkele positieve reacties. Erg effectief vonden
veel ondervraagden het apparaat overigens
niet, viel Makkink op: ‘Ik heb het snel weer
weggedaan’, ‘Nooit veel mee gewerkt’, ‘Ik
had een hekel aan dat ding’ en ‘ We hebben
niet lang na de aanschaf van de rolveger een
stofzuiger gekocht’.
Harde bewijzen ontbreken, maar het lijkt
erop dat de rolveger in de jaren zestig weer
aan populariteit won. Dat was te danken aan
de West-Duitse fabrikant van huishoudelijke
benodigdheden Leifheit, die in die tijd een
lichte, goed functionerende rolveger op de
markt bracht (‘Es gibt nichts Besseres fiir die
tägliche Teppichpflege!’). In 1973 stond er in
98 % van de Nederlandse woningen een stofzuiger,
dus de rolveger functioneerde toen
Speelgoeduitvoering
van een rolveger in
de jaren dertig
Omslag van een dealer-
publ icatie van Hoover,
jaren vijftig
¡HOOVE RC R AMS^
Redame van Bissell,
eind negentiende eeuw
alleen nog maar als toegevoegd, handzaam
werktuig.
De verspreiding van het negentiende-eeuwse
besef van hygiene bereikte in de jaren zestig -
onder invloed van huishoudschool, damesblad
en redame — een hoogtepunt. De naoorlogse
huisvrouw had zieh ontpopt tot een toegewijd
hygieniste. Dat beünvloedde 00k de keuze voor
vloerbedekking: matten, kleden en kamerbreed
tapijt boetten in aan populariteit ten gunste
van zeil, linoleum, stenen en — de laatste twee
decennia—vooral houten vloeren. Op gladde,
harde vloeren is de rolveger zo goed als on-
bruikbaar. Stofzuigers werden ondertussen
lichter en er versehenen in de jaren vijftig al
kleine handstofzuigers op de markt. De komst
van de in een klap razend populaire, snoerloze
Kruimeldief (Black and Decker Dustbuster) in
1979 betekende de genadeklap voor de rolveger,
althans bijna. De grote, oude merken als Bissell,
Ewbank en Leifheit produceren, naast
moderne elektrische rolvegers, 00k nog steeds
klassieke mechanische rolvegers. Maar in een
winkel als Blokker is hij slechts incidenteel te
koop. Deze oude geniesoldaat van de huishoudelijke
mechanisatie is niet dood, maar lang-
zaam aan het vervagen.