i Lemoen-
Sowang-j
Si.
Lemoen
Nipis.
DeGoud-
Limoen.
Lemoen
Hitan.
i?.o Befchryving der B O O
gebruiken , weshalven zy mceftdiend, 5
om Kriflen, SpieiTen, en andere Wape-
nen , fehoon te maken, alzoo zy ten
eerrten door hunne groote feherpheid de
roeft ’er afbyt. , ‘
De Lemoen-Sowanggi , oolc een wilde
zoort, valt kleiner, als de voorige, en
ontrent als een kleine Mangga , hebbende
veel p G u k e ls , en kleine knobbels. Zy
is donker-groen van verwe , zeer zuur
van fmaak , wat korlig, en de fchil zeer
aangenaam van geur, trpkkende wat na
de G7/m»-geur.
Zy werd van de Amboinezen al mede
tot hun Papedo , en verder tot het ver-
wen van Caffomba, o f de Appelbloeflem-
verw, gebruikt.
Een aangenamer Vrugt je, en van wel
zoo veel gebruik is de Lemoen Nipis, o f
de dunfchillige Limoen, anders een Lim-
metje genaamd, welkers zap om zyn aangenaam
zuur in veel fpyzën gebruikt
werd. De Boom is klein, en ook de
Vrugt, die glad vari fchiì , en , te de-
gen î-yp zynde , Citroen-geelagtig van
verwe is, als een groote Pruim y dog
rond. Men krygt hier te Land wel
diergelyke uit Weß-Indien, in pekel in-
gelegt, dat men in Ooft-Indïén oòk wel
doet, behalven dat men dfc groene Vrugten
, ôf'meèft de fchillen7, ook wel
konfyt. Zy werden ook zeer. veel tot
het- lchoonm alcen van allerley Geweer,
om de bevorens aangehaalde reden , gebruikt.
Daar is nog een andere zoort van zuure
Limoenen, Lemoen Amâs, o f de Goud-
Limoen, genaamd, groeyende mede aan
een klein Boomtje, en de Vrugten vallen
niet grooter als een Kroosje, o f als
een Musket-kogel, a i niede wat peu-
kelagtig, hebbende ook ¿en zeer dünne
fchille, die eindelyk mede Citroen•
geel werd. Het is öok een zuure zappi-
ge Vrugt, die een geelagtig merg heeft,
dat vol, korlrjes, van grootte als de
Gerii is.
Z y werden niet in de fpyze, piaar,
om hare goede geur, wel om ’t hoofd
te wafleheri ; dog gemeenelyk van de
Goud-fmits , om ’t Goud te zuiveren,
van waar zy ook haren naam dragen, gebruikt.
Onder de Oranje-Appelen is ook een
zuure zoort, die zy Lemoen- Hitan, o f de
Swarte Lemoen , noemen , die aan een
redelÿk grooten Boom groeid , en een
vry groot blad heeft, dat wel vier duim
lang is. De Vrugt is rond, plat, en
gladj dog donker-groen van verw, trek-
kende wat na den zwarten, waar na zÿ
ook zoo genaamd is. Zy is mede zappig,
dog vry zuiir, en wat bitter van
imaak, byna als onze Oranje-Appels, en
M e n , p L a n t e N*
vol korlen. Zy werden meeft in deze
en gene dranken, die men maakt, gebruikt,
hoewel het in zieh zelven een
flegte Vrugt is, om ergens in te gebruiken}
dog zy is goed Voor de Slaveii,
om ’cr iets medetéichuuren,om’thoofd
te waflehen , o f om ze tot de Ver-
weryên der Cbineezen te gebruiken, gelyk
zy hen tot de Gajfomba - verw zeer
wel diend.
De kleinfte zuure Lemoen, die ik ken- DcMada-
ne, is die van Madura, die als een Snap- L-
haans-kogel van grootte, en mede zuur- moen*
agtigvan fmaak is.
Men heeft hier ook Citroen-boomeny De
dog zoo laag van ftam , (die verfeheide Citrocn-
byeen zyn) en zoo ydel,en dun van tak- boom-
ken , dat men de zelve veel eer onder
de Heèfters, en Struik-ge\yaiTen,reeke-
nen mögt.
Hy verlchild daar in ook van blad
met de andere Limoenen, dat het geelag-
tig-groen is, en dat men ’er dat kleine
blaadje niet agteraan heeft. Het gejy.kt
verder na een Lauwrier-blad, en heeft
diep-ingaande tandea, die zieh als een
Zaag vertoonen.
De bloeflenf is^ok uit vyf witte blauen,
die na buiteri gebogen zyn,beftaan-
d e , die niet zeer fterk van reuk zyn.
Men heeft een tamme,en een wilde zoort
van dezen Boom.
De wilde Vrugt is veel grooter, als de
Citroenen , die men. in Holland heeft,
zynde wel een half voet lang , en een
hand-breed dik-, hebbende een zeer dik*
ke fchille , die bleek-geel, byna als de
Lemoen Nipis', en wat gebult is. Zy vallen
mede zeér zuur.
De tamme zÿn wel een- kleine voet
lang , een groote halve voet dik ,r en
wel zoo gebult van fchil, met een te-
pel aan ’t eindc, gelyk de wild» mede
heeft, waar na de Inlanders haar den
Borfi-Limoen noemen. Oök is, d¿ íchii
wat bleekgeel , o f graaúwagtig van
verw, cn wel een duim dik , gevende
van beide, zoo. de wilde al^ de tamme
een heerlyk Confyt , o f een zoort van
Succade, die zeer lekker fmaakt. Het
merg van de Vrugt is wel wat aangena-
.mer van fmaak, als de wildey dog werd
mede zeer weinig gebruikt , ais om
deze o f gene Spyzen van. den Jnlander te
doopen in ’t zap , dat men hier o f daar
in üitdftikt.
De Cbineezen brengen uit China op
Batavia zekere welriekende, en zeer
fchoone Citroenen, die zy voor een.zeld-
zame Vrugt houden, en die zy met hun-
nejonken in houte bakken, met de Vrugt
’er aan, overbrengen. ...
W y vertoonen ’er hier op N». X X Ÿ I I .
een afteekening van, waar by men eenig-
De
Granaat*
boom.
De Bida-
ra-boom.
D e T a -
marindeboom.
zins zien kan, wat voor een Boom, blad, ■
en hoe groot de Vrugt is.
Men -heeft hier ook de Granaat-boom,
die klein, en dun van,ftam, o f flammen
is , alzoo zv meeft vericheidc byeen
groeycn.
Deze Boom is zoo bekend in Holland,
dat het niet noodig is óf de zelve , o f
de Vrugt te befehryyen. Zy werd
by veelen-zeer geroemd j dog ik heb
in alle die Granaat-korlen nooit die keur-
lyke fmaakr können vinden, die ’er zommige
zoo. hoog van opgeven, alzo o ’t
alles in eeni weinigje'zap-i.van een klein
korltje , die ’er veel in zyn, beftaat y
maar daar men, om de waarheid te zëg-
gen, niet veel aan heeft, voor al hier
niet, daar deze Vrugt niet boven een
kleine yuift.gropt valt ; maar ik heb ze
nergens fqhoonder als aan de Caap der.
goede Hoop r aan een- klein BoOmt- ,
jen in de Tuin der Maatfcbappy in ’t jaar
itfpf. en vier Vrugten-aan een dun taki-i
je zien hangen , van welke yder alï: een
dubbelde Guldeling van. grootte , en
zoo heerlyk geblooft was, dat het een
luft was;, om die; van buiten aan te
zien. Hoe die van fmaak o f van binnen
was, kan ik niet zeggen.
De fchil en de korlen werden tegen de
Loop zeer veel gebruikt. .
Daar is nog- een Boom , die kleine
Mure Vrugtjens, als kleine Pruimtjes,
geeft,’ (fragende de naam van de Bidara-
boom. Hy is ontrent een knye dik, redelyk
di*cht van takken, fraai van kruin,
en vol kleine ronde blàadjes.
De Vrugten van dezen boom,die twee
of drie byeen gnoeyen, : zyn, als een kleine
Lanffa-Vrugt, ofals .ten.Prum, geëb
agtig groen van verw, als zy rypzyn^datt
in Maari , o f ; April is , en wat zerp-of
wrang vari fmaak, hebbënde van binnen
een kleine korl.y o f fteen, als die van
cen Olyfj maar wat gerimpeld y dog in
andere Landen werd die Vrugt grooter ,
ryper, enzoeter. Het iS; hier een van
de ílegtfte, ,en onnUtfte iVrügten.*
Daar is nog een zoort van Strand-Bi-
dard , -dio: rmedé zeer flegte wränge
Vrugten van weinig gebruik geeft. .
Hier valt mede de Tamartnde-boom, die
men ëigentlyk Tomar Hindi , dat is , de
Indifche Dadel-boom, noemen moet, eeri
Boom by allen,die/»<Äfe'« doorreift hebben,
bekend.
Het fatzoen van dezen BoomT en zyn
Vrugten, Zouden wy vertoonen, indien
hy reeds riiet zeer levendig in ’t I. Deel
van de Hör tus Malabar icus met de naain
van Dalam-Pulü Figi 2,3 . afgebeeld was.
Hy valt overvloedig op Java, waarom
de Maleyers en Inlanders hém, als mede
om zync zuurheid, AJfam Java, o f Ja-
vaans zuur, noemen.
Het is een Boom van een fraaye hoog-
te , ontrent als die van een zoete Limoen*
boom , hebbende de dikte van een half
voet in de middelyn.
Hy is vol takken, en die weer vol
kortqr takjesy. waar aan men rondagrige
bladen y paar aan paar, wel agt of tieit,
en meer, namalkanderen ziet, dog zoo-
danigy dat ’er 'vöoraan altyd weer een
blad komt. ,
I Deze Boom * die zeer groen en fris
van blad is, voor al ais ’t wat geregent
heeft , geeft eeri fchoone lommér,
pna welkc reden men ’er veel längs de
Grachten van Batavia geplant ziet. Hy
iluit gemeenelyk ook, met het val len van'
den avond,ofals’t regend,zyn blad, gaan-
de wat voor Zon ’s opgang weder open.
. Hy geeft zyn bloeflem in Januari, of
Februari, by kleine trosjens', waar aan
men bloémtjcns van zeven witte blaadjens
Z.iet , uit welke in Mey , a f Juni, de
Vrugten voortkomen, die men in eenigd
{chalen, als de Roomfche boonen aari
de. Boom hangen z ie t , in welke fchil-
léri ,drie o f vier platte , byna vierkaiite
korlen zyn , rondom met eenig zuur*
rosagtig , zappig merg bezet. '
Dit merg werd wel tot koeken ge-
maakt, met Zuiker vermengd, en zoö
verJcogt, hoedanig hét ook wel herwaards
verzonden werd. Het is zeer,verkoe-
lende, en verfriflehende, öok, gebruikt
men ’t zelve in veel fpyzen, faucen , en
zappen , behalven dat het in de Genees-
kuñde vee 1 heerlyke gebruiken geeft, die
dC'Genees- en.Kruid kundigen, en voor al,
de Meefters op de Schepen bekend zyn,
die daar mede veel elendige en fcheur-
buikige ¡ menfehen weer tot hunne voo-
rige gezondheid helpen.
- Een heerlyke .Boom is ook de Trom-
mèlflok-boomÿ anders de Caßia-Fifiula ge- t>e
naamd. , . T r o ö i-
, Hy valt bierrmede , hoewel niet zeer booto*.
overvloedig, ,en wy zouden een nette af-
teekening: daar1 van , zoo als ik een
Boom op Larike gezien hebbe, können
yertoonen,} maar. laten dat na , om dat
die reeds in dé Hortus Malabaricus, in ’t
I: Deel Fig. 22. onder de naam van Como
verbeeld , behalven dat hy ook in de
Hortus Medkus Amflelodamenfis cap. xi.
in het eerfte Deel te vinden is.
Het is een hooge, dicht-bladige , en
zeer lommerryke boom , als een kloeke
Mangga-boom, dog veel dichter van loof,
zoo dik van ltam als de zelve , ver-
toonende zyn bladen mede by vier o f vyf
paaren tegen malkanderen aan , c en vooT
mede met een blad alleen voor tritt dat voof
mede breed, glad,, en donker-gtöen valt.
Zyn bloeflem is van verw geel , van
gedaante als die der Vioolen , .'< beftaande
yder