gewoon gezichtspunt (afb. 9) en vanuit een
buitengewoon gezichtspunt. (afb. 10) Bij dit laatste
bevond de proefpersoon zieh temidden van het
tafereel* De tekening (afb. 11) van een studente van
een kunstacademie laat zien hoe er soms geworsteld
werd met deze ogenschijnlijk onmogelijke opdracht.
Rinus Albers
7 Op een bolvormig
scherm met het 00g als
middelpunt, kan de
gehele omgeving
getekend worden.
8 Rechte lijnen worden
gebogen als de tekening
van het bolvormige
scherm wordt
overgebracht op een
via fens en Spiegel. Deze prenten werden gemaakt
volgens de regels van de perspectiefleer. Het
getekende gezichtsveld was meestal groot. Misschien
heeft Hendriks ooit gebruik gemaakt van deze camera
obscura.7 Voor het schilderij van de Ovale Zääl kan
hij een bolle Spiegel hebben gebruikt. Een bolle
Spiegel vergroot het gezichtsveld,8 maar dit gaat ten
koste van de rechte lijnen. Deze worden gebogen en
des te sterker naar mate ze verder van het centrum
liggen.? Het lijkt onbegonnen 'werk al deze gebogen
lijnen weer recht te krijgen met de stukken ertussen.
Het gebruik van een bolle Spiegel voor dit schilderij
ligt niet direct voor de hand.
In dit kader kan evenwel hetzelfde resultaat bereikt
worden met een bolvormig scherm. Het 00g van de
waarnemer bevindt zieh in het middelpunt van de
bol. Op dit bolvormige scherm kan de gehele
omgeving worden getekend. (afb. 7) Wanneer deze
tekening op een plat vlak wordt overgebracht, kunnen
dezelfde gebogen lijnen ontstaan als bij een bolle
Spiegel (afb. 8)*° (zie 1 1 : een cilindrisch scherm).
Overigens zou de gebruikelijke werkwijze, waarbij de
visuele groottes met het potlood in de hand worden
afgemeten, eenzelfde soort perspectief moeten
opleveren, vooral bij een zeer groot gezichtsveld. Wat
is er namelijk aan de hand? De gestrekte arm draait in
de schouder. Zo beschrijft het potlood bij benadering
een bolvormig scherm. Deze overweging was een
uitgangspunt voor een onderzoek dat ik in 1981 heb
uitgevoerd met als titel Hoe kirtderen en volwassenen de
mimte om zieh heen weergeven in tekeningen. De
proefpersonen maakten tekeningen vanuit een
Noten
1. Palm, L.C. en Wiechmann, A. (red.), Martinus van
Mamm, 1750-1837. Een elektriserendgeleerde, catalogus
Teylers Museum, Haarlem 1987.
2. De regels van de perspectiefleer werden al in de
15 de eeuw vastgelegd. Zie bijvoorbeeld: J. White, The
Birth and Rebirth o f Pictorial Space, Londen 1957.
3. De regels van de perspectiefleer kunnen op
wiskundige wijze worden afgeleid uit het eerder
genoemde principe. Behalve een artistiek middel voor
de tekenaar en kunstschilder, is de perspektiefleer
00k een onderdeel van de wiskunde.
4. Uiteraard kunnen de gevolgtrekkingen onjuist zijn,
als de vooronderstellingen onjuist zijn. Moderne
technieken kijken als het ware door de verf heen. Dan
kan aan het licht komen dat de schilder verschillende
‘opstellingen’ van de centrale vitrinekast heeft
geprobeerd.
5. Zie het artikel van J.H. van Borssum Buisman in
TeylersMagazijn, nr. 1,19 8 3 . In dit artikel betoogt hij
dat Wybrand Hendriks voor het maken van het
schilderij van de Ovale Zaal gebruik heeft gemaakt
van een bolle Spiegel die nog aanwezig is in Teylers
Museum. Tegenwoordig (1993) gaan zijn gedachten
meer uit naar het gebruik van een camera obscura
9 Het tafereel gezien
vanuit een gewoon
gezichtspunt.
10 Het tafereel gezien
vanuit een
buitengewoon
gezichtspunt. De
proefpersoon bevindt
zieh te midden van een
tafereel!
door Wybrand Hendriks. Bij gebruik van een Spiegel
wordt de tekening spiegelverkeerd. Dit kan eenvoudig
worden verholpen door de tekening op de achterkant
over te trekken. De potloodlijnen kunnen zo direct op
het doek of paneel worden overgebracht. Een tweede
Spiegel is dus niet noodzakelijk.
6. Volledigheidshalve mag niet onvermeld blijven dat
het 00k mogelijk is een zeer groot gezichtsveld te
omspannen door de camera obscura om diens as te
draaien en zo meerdere tekeningen te maken. Bij de
aansluitingen van deze tekeningen ontstaan echter
knikken in de rechte lijnen. Deze zijn moeilijk weg te
werken. Vandaar dat 00k deze methode naar het zieh
laat aanzien, niet gevolgd is. Overigens doet een
fotograaf die een panorama fotografeert door een
aantal foto’s in het rond te maken, in feite hetzelfde.
Ook hier ontstaan knikken in de rechte lijnen als de
foto’s worden aaneengesloten. Dit probleem wordt
ondervangen bij het gebruik van een spéciale
panoramacamera. Hier wordt nader op in gegaan bij
de bespreking van het mogelijke gebruik van een
bolle Spiegel. Zie noot 1 1.
7. Wie meer wil weten over opticaprenten,
illuminatieprenten en het gebruik van camera
obscura’s als zogenaamde optica’s, raad ik aan het
artikel van C J . Kaldenbach T)e optica, een leerzaam
kijkvermaak’, in: DeBoekenivereld, 1985.
8. Vandaar dat ze tegenwoordig worden toegepast in
winkels om overzicht te houden.
9. Enkel de lijnen die precies door het centrum gaan,