hebben dus altijd iets gemaakts, iets gekunstelds, iets
onverwachts. Zij zijn ‘ongewoon’ en daardoor werken
zij als operator op de verandering. De tegenstelling
denken - doen roept niets op, behalve misschien een
schouderophalen of ‘o, ja?’ of ‘gooit het maar in mijn
pet, zo ken ik er nog wel een paar’. Voegen wij echter
aan deze statische tegenstelling twee verschillende
bijwoorden toe, combineren wij deze statische verbale
tegenstelling met een statische nominale tegenstelling
zoals breed - smal, dan ontstaat de dynamische
tegenstelling: breed denken - smal handelen. Dat
roept een vraag op, daar zit spanning in, dat vraagt om
een verklaring en nodigt uit tot actie.
Een andere parafrase van de statische tegenstelling
denken - doen is de volgende: denken - rekenen. Door
deze tegenstelling te presenteren worden de
begrippen ‘denken’ en ‘rekenen’ als het ware
gepolitiseerd, tegenover elkaar gesteld, op spanning
gebracht Denken en rekenen hebben op zichzelf geen
lading, maar door de begrippen in tegenstelling te
zetten construeren wij een potentiaalverschil.
De uitleg is de volgende. In het bedrijf waar ik werk
(en in alle andere) hebben de cijferaars, de
accountants, een zeer belangrijke stem in het kapittel.
Zij zetten zoveel mogelijk bedrijfsverschijnselen om in
getallen. Zij kwantificeren alles wat los en vast zit, ook
schattingen, voorspellingen, vermoedens en
Verlangens, en gaan daar vervolgens mee rekenen. Zij
abstraheren de werkelijkheid, laten daarop
rekenkundige bewerkingen los, en presenteren de
resultaten op hun beurt als de werkelijkheid of de te
verwachten, geraamde, of gewenste werkelijkheid. De
invloed van de cijferaars is groot en groeiend: je kunt
zeggen dat je beter kunt scoren met goed rekenen dan
met goed denken.
Goed denken betekent de werkelijkheid verbaal te lijf
gaan, met logische, rationale en irrationele,
filosofische en psychologische methoden en met
voortdurende terugkoppeling tussen de redenering en
de waameming, tussen de feiten en hun abstractie.
Spelen met de dynamische tegenstelling denken -
rekenen maakt het mogelijk bedrijfsprocessen te
analyseren en wat er mis gaat aan te pakken.
De constructie van deze tegenstelling bestaat dus uit
het tegenover elkaar stellen van twee vormen van
hersenaktiviteit, waardoor de verschillen daartussen
zichtbaar worden:
‘denken’ ‘rekenen’
- minder abstractie - verdoorgevoerde
abstractie
- veelheid van kwalitatieve - simpele, rigide methoden
methoden
- veel terugkoppeling - weinig terugkoppeling
- het voordeel v/d twijfel - een schijn van zekerheid
Nog een laatste voorbeeld, waarin niet de
denkmethoden, maar de strevingen of motieven
tegenover elkaar worden gesteld: veiligheid - vrijheid.
Aan beide tegendelen moet eigenlijk ‘streven naar’
worden toegevoegd. De betekenis van de tegenstelling
is de impliciete constatering dat streven naar
veiligheid opofferen van vrijheid tot gevolg heeft en
omgekeerd. Veiligheid kost vrijheid, vrijheid gaat ten
koste van veiligheid.
Andere voorbeelden van dynamische
tegenstellingen
a. produceren - consumeren
Op het eerste gezicht is dit een heel afgezaagde
tegenstelling, maar heel bruikbaar voor analyse en
verandering. Bijvoorbeeld:
- iemand die met pensioen gaat, werkeloos of ziek
wordt ondergaat een grote verandering in zijn
verhouding met pröduktie en consumptie. De
maatschappij kent aan pröduktie een hogere morele
waarde toe dan aan consumptie. Toch bestaat het een
niet zonder het ander.
- in het moderne (Japanse) kwaliteitsdenken speelt de
verhouding en de rolwisseling binnen organisaties
tussen klant en leveranciers een vooraanstaande rol.
Gij zult niet uit puur eigenbelang klantgericht
handelen omdat u straks op uw beurt ook klant bent.
b. risico - kans
Personen die veranderingen als risico’s opvatten zijn
anders geaard dan personen die veranderingen als
kansen zien. Het stellen van de vraag ‘is dit een risico
of een kans?’ kan van dienst zijn om het denken en
handelen ten opzichte van onverwachtheden en
onbeheersbaarheden te sturen. Zo zal men bij
voorbeeld merken dat reeds een geringe greep op een
onzekere gebeurtenis de basis kan zijn voor het
draaien van een risico - reactie in een kans - reactie.
Risico - kans - denken is in het algemeen een nuttige
houding ten opzichte van onzekerheid: een methode
om onzekerheid hanteerbaar te maken.
c. duwen - trekken
Wil men een situatie veränderen dan kan men er
tegen duwen of eraan trekken. Welke aanpak het
meest werkzaam is hangt af van de toestand en van
het tijdstip. Waarschijnlijk is de toestand in
Bosnie-Herzegowina en in Somalie thans zo dat er
alleen maar geduwd kan worden: binnendringen en
met gebruik van macht de strijd beeindigen. Wanneer
het land gepacificeerd is kan men de honger en de
ziekte gaan bestrijden (duwen) en vervolgens de
schade gaan hersteilen (duwen en trekken). Tenslotte
zullen de Volkeren zichzelf moeten organiseren en dat
kan alleen maar door hulp, mogelijkheden en
voorbeelden aan te bieden (trekken). Dus macht
toepassen om de zaak te stabiliseren (duwen) en steun
geven om daarna het zelforganiserend vermögen te
laten werken (trekken).
In de economische politiek zijn duwen en trekken
belangrijke richtingen. De tegenstelling wordt
gesymboliseerd door de zegswijze van de wortel en de
stok.
d. blazen - zuigen
De hele technische wereld, fabrieken, werkplaatsen,
zit vol met pneumatische gereedschap, niet alleen met
perslucht aangedreven handgereedschappen, maar
vooral ook veel pneumatische machines die heen en
weer gaande, schuivende, draaiende en andere
bewegingen maken. Wij weten niet meer dat in de
19de eeuw veel is nagedacht over vacuüm-, dus
zuiggereedschap, dat in bepaalde toepassingen
voordelen had boven blaasgereedschap. Deze
techniek is niet tot grote bloei gekomen, maar zij kan
eenzelfde soort metaforen leveren als duwen -
trekken. Een van de interessantste verschillen tussen
Chinese en Westerse gymnastiek is dat bij Tai Chi
Chuan de nadruk ligt op uitademen en in het westen
op inademen. Wie wel eens moeilijkheden met de
ademhaling heeft, bijvoorbeeld bij bronchitis of
middenrifproblemen doet er goed aan zieh op de
uitademing te concentreren: bewust de longen ledigen
en ze onbewust weer vol laten lopen in plaats van
andersom.
Metaforen in overvloed!
R.O. Fock