liquefcunt, & valllbus alpiuiii Liptovieiiniim , Scepurjenliuin, alque MannaroBcliCiim
artenia; iiiliclent. Tilia eui o rKa latifòlia in planitie uiajore Tub fincm Maji, in montibus
reptemtrionalibiis , repienitrionali-orientalibus , & pccidcnlalibus , verlus limites
regni altius elevatis, initio aut verfus medium Julii floret, Secale cereale in meridionali
parte regni Tub 20"»" Jiinii niaturefcit; cum idem in Scepufio aliisque provinciis
Jeptemtrionalibus vix defloruerat ; idem vere fatum in monte Rofaliae pone Fraknó, &
locis Tatra; vlcinis verfus medium Julii primo floret, Septenibri metcndum, nifi frigore
pelTumdetur prius. Cerafa in Banatus plana parte aliisque locis meridionalibus regni
Tub medium Maji maturereunt ; in Comitatu Zolienfi autem Augufto aut Septenibri ma.
turitatem adtingunt (•). Eadem a memorato monte Rol'aliíe in tubjacens op|)idum Nagy
Marton, ubi fub Junii initium maturefcunt, prinium fub fincm Julii aut initio Auguni
deferuntur.
b) PRESSIO & DENSITAS aeris . in tanta altitudinis diverlitate, qua: variis
in locis obtinet, non poteA non elTe divcrlilTima : Peniiini mercurius baiometri ad 27
poll. & 7 prope-lineas ; Leutfoviíe ad s ¡ poll. 11 lin.; in alpe Krivan ad 20 poli, j lin.j
in cacumine Lomnitzenfi autem tantum ad 20 poli, lineas elevatur.
e) IMOTUS & QUIES ; ut atmosphara adulta afflate & magis licerne in Hungaria
fiepe quiefcit, ita autumo & potiffimum vere frequentius movctur , idque diurno
tempore magis, quam nocturno. Nos certe longa annorum ferie notavimus , verno
tempore inter feptimara & octavam horam matutinam ventos ingruere , poli quartam
aut quintam pomeridianam iterum conquiefcere, liae alternatione Ikpe per plures bebdoniades
continuata. Infiflunt autem venti hi regulares potiffimum plana: regni parti,
molefti quidcm liominibus, & inducta ficcitate nonnunquam noxiì legetibus, ali ablatione
exhalationum paludofarum non minus benefici. Debentur lii fine dubio turbato
per folem aeris a:quilibrio ; is nimirum ab ortu prodeundo atniospba:ra2 partem planitiei
incubantem calidiorem levioremque reddendo aeri frigidiori & graviori e montibus
delabendi anfam prajbet, indígenos ventos, e feptemtrionalibus montibus provenientes,
generans. Inter extráñeos ii, qui e borealibus regionibus imniiltujitur, ferodores
quideni funt aliis ; fed iidem furore per montes feptemtrionales fracto & directione
nuitata plerumque mitiores ad reliquam Hungariam pertingunt ; uiide ratio intelligitur,
cur Boreas vix unquam, laterales venti fa:piirime obferventur. Inter reliquos
A u ft e r ratione pliyfica: regni indolis maxime memorabais eñ ; hie enim e ealidis oris
propulfus, & aquas, quas mare adriaticum lambendo combiberat, fecuni ferens, tepidus
humidusque bue adpellit, & easdem hic frigore condenfatas iterum dimittit, plu-
Tiarum feracilfimus ; dum ex oppofita regione venientes hic plus caloris & cum hoc
majorem aquas folvendi viitutem contrahunt, eo info ficci & ficcantes.
d) CONTENTA: qua: fit in atmospbaira Hungaria: aeris azotici, oxigenii, addique
carbonici propoitio, qua: contentorum volatiiium aliorum in eadem mixtura,
hactenus quidem nullis definitum efl experimentis ; fed & banc & illam diverfis in locis
admodum variare, vel ex iis, qua: bucusque difi'eruimus, pronum eft conjectare:
arenà nuda repleta: aniplimma: plaga;; camporum immenfa a:quorai fylvarum ingentes
tractus ; lacuum & paludum , qua: totidem exhalationum putridarum & limofarum fabrica:
funt, enormis copia ; aquarum falfarum , a:nate fulpbureos aliosque vapores
eructantium grandis multitudo & varietas ; acidularum , acidum caibonicum continuo
elTlantium, vix computandus numerus ; metallorum" numerofiffiniEe fodina; & ullrina:,
pluraque alia non polTunt non, aliam partem atmofphaeras abforbendo, aliam reddendo,
variasque alias materias volátiles emittendo in illa diverfíílímas produeere mutationes,
& non tantum in vitani animalium vegetationemque plantarum , fed & in electricitatem
aliasque aeris quiditates fuam exferere efiìcaciam.
e) IVIETEOKA : Montes majores, velut nativi electricitatis conductores, & nebidarum
nubiumque inagnetes , ut illam e tellure emittuut atque in eamdem vicififini
deducunt, ita has contrahunt & eolligunt, atque in reliqaum reguum dimittunt aut
dispergendas aut ab aliis montibus & aquis majonbus adti-aheudas ; bine nebula: &
t e m p e l í a t e s inter montes fi-equeutiores funt, & rarius in plaiiam regni patteni pertingunt,
qua: ideo, nifi pluvias univerfales adfei-at Aulier, ficcitate fupius laboral,
rore copioflore inopiam harum in longara tempus noti fatis compenfaute. Turbines
violenti, qu.rlis ante paucos annos ad Nagy-Károly partem fjlva: eradicavit, atque
auroras boreales raro videntiir. Sunt autem duo pbcenoinena, nobis dudum propria
experientia nota, recens etiam in Aegypto obfeivata, qua: hic pra:terire non poffumus
; alteruin fie fe habet : dum íeltatis tempore noctu per vallem aut planitiein
verfaris, fubito e frigidiuscula aura in multo calidiorem pertingis, tantum ad paucos
paílus extenfum ; id quod intra medias hora; fpatiuni ter quaterve notare licet; alterum '
vifui oITert aquani, in amplilfimuin lacuin extenfani, e qua templa aliaque a:dificia &
albores velut ex inundatis locis , fed altius, pròininere videntur. Phcenoiiienon hoc
in plana regni parte a:Iìate frequens, verfus ortum profpicientibus una alterave bora
ante & poft meridiem adpaiet, hungaiis D è l i Baba , quafi f a g a meridiana, nominatum
, ab Italorura Fata morgana omnino diverfum.
L) CAUSAE, qu£e praefentem faciem indolemque induxerant Hungaria:, denique
coinmeinoranda: lunt.
a) Inter has aqui s primas deberi, nullum elfe dubium : ut enim nihil dieamus
de Ardefiarum , Gneifforum , Arenariorum , Caleariorumque vetuftis hratis , qu:e ex
aquis quondam depolita effe, unanimi confenfu ftatuunt rerum periti ; adfunt in Hungariarecentiora
monumenta, ex hactenus dictis emenda, qua; regnum hoc aquis obfelfum
fuifi'e, etiain rudes edocere queant; qua; enim alia caufa fundum utiiusque planltiei
tot arena: terrarumqueftratis in magnam profunditatem repleverit? qua: fylvas,
jam in lithantliraces verfas, tot locis fepeliverit? qua; tcftaceorum greges in colles &
montes elevaverit P Colles etiani, non parvos tantum fed & majores eircum montes
adgregatos, non aliter natos coneipies, quam fluctibus arenam compellentibus adcumulatos.
Imo ipfa falls coniniunis Ilrafa , in Comitatu S.irofienfi & Marmarofienfi in
penum inexhaullam depofita, longa annorum ferie ex aquis fecetfiife , probabile reddunt
exempla in Sibii-ia etiamnuni vigentia ; ubi fai ifte, notante Gel. ñí/aj-, e lacubus
falfis in ftrata aiinotina, fimilibus fasciis nigris diftincta, bue usque continuo deponi pergit.
Hxc, pluraque alia momenta dubitare non Bnunt, aquas buie orbis parti longo
tempore incubuilfe, quas marinas fuilfe, e relietis nunierofis vegetabilibus maritimis
probabile fit, cSi e pluriniis tellaceis marinis, potilfimum iis, e quorum ftrato ad Szlànkámen
in dextra Danubii ripa fai marinus eltlorefcit, apte conlìrmatur. Sed nee ab eo
tempore , quo easdem viam fibi per montes Banatus & Servia: in Pontum Euxinum aperuerant,
cefiarunt ese formam indolemque regni mutare ; qua: enim in lacubus paludibusque
refiiterant & fuccrcverant vegetabilia, turfam humumque prsepararunt ; qua: e
montibus vicinisqueregnisirruperant, terram fertilern, in his vegetatione productani,
intulerunt, & freqiieulatis per fécula inundationibus longa latcque diffuderunt ; torren.