xxn
tinent, copia eminent fai culinavià, Soda, fai mirabilis & nitrates. Hiec igitur pr«
aliis com memoranda Aant.
1) SAL CULINARIS , quem nunc a principiis fuis tìluriatem Soda; nominant,
in ingentibus maifis fub cruita fuperfìciali terraé duobus potiiTniium locis latet •
in Sarofienn nimirum & iMarmarofienfi Comitatu. Ibi ad SiSvir folidus casdebatur usque
annum 1750, quo irrumpens aqua fodinas fulTocavit (a) ; hic ad plura milliaria longe
lateque extenditur, in profunditatem indeterminata in obtinens, jam inde a feculis
condimentum culinis fuppeditans inexhauHa perni. Memorabile eil, falem nunc in
omnibus a nobis vifis fodinis: ad Sugata^, Szlatinam, Si Rlionafzék, in Arata fascila
nigricantibus diftincta dispofitum elle.
2) Poft falem coinmuneni copia fequitur Sodsl blanda feii carbonaa Sodoe;
Uun multo parcior fai mirabilis feu f u l p h a s fodfe, quorum falium uterque ad
aquas falfas, fupra indicatas, eiTlorefcit. Solum nempe circum lias ubique fere arenofum
& friabile aquam more tubulorum capillarium fugens eamdem cum fale fupra paludes
& ilagna elevat & majore fuperficie folis aërisque actioni exponit, quo fit, ut ilia
difflata hit remaneat folidus, nivis infiar terrain tegens, Pofteriorem tamen etiam
in ipfis ftagnis in malTam folidam duos tresve pollices craiTam caactum reperimus.
3) NITRI proventus in Hungaria pariter non niodicus eft j ut enim nihil dicamus
de magna quantitate, quoe quotannis vulgari méthode e terris educitur atque adjecta
potaifa in nitruhi venale convertitur, tale jam fovnlatunl reperitur Budas in cellis
vinariis atque in Kis-Tapolofdii in muris (b). Magis autenl memorabile eft, ad Nyiregjhâz
, ali is que in locis Comi tatù s Szabolcfenfis & Szathmarienfis nitrates fi m ili ratione,
qua fodam efflorefcere notavimus, e folo provenire -, quod ideo nollrates nitri
lucrandi caufa inftrumento equis trahendo velut dolabra radunt, ut abrafam partem
fale ilio divitem promtius converrere & elixiviare polllnt.
4) Sed nec defunt alia falium forma folida occurrentium genera : A l u m en enim
fupra Viffegrad, ad Farad, ad Bercghszafz Nagy-Bégany atque aliis in locis aëris
humidique actione producitur j fai amarus Strigonii in monte Thomoe & arcis; ad
Weindorf non procul Buda ; ad Parâd inter utramque aluminis oificinam, & prope Mehadiam
reperitur ; fui p h a t e s denique metallorum, cupri potiiTimuin & ferri, in fodinis
vallis dominorum , Szomolnokienfibus , Neofolienfibus aliisque non infrequente
s funt.
f ) CORPORA REGNO MINERALI PEREGRINA.
Li cruila telluris vifcera tegente praster materias hactenus recenfitas delitefcunt
etiam, corpora, quse e regno vegetabili aut animali, faltem quoad formam, ortuni ducunt,
pr<eteritorum feculorum revolutiones tefiificantia. Hue pertinent :
1) E REGNO VEGETABILI: a) l i gna , quoe p e t r i f i c a t a , aut uno verbo
L i t h o x y l a vocant, non infrequentia in plerisque Comitatibus montofis :
P) L ITHANTHRACES, foepe adhuc lignorum formam referentes, ac proinde e
fepultis fylvis orti ; horum Ilrata, quoe nobis hue usque innotuerunt, hic commemorare
juverit : reperiuntur nimirum in Comitatu Barfienfi ad Fenjô-Kofztolân (c), in diftantia
horas a pago Ris-Tapolcsân (d)j inter Schemnitzium & Kremniczium (e) j in
(a) Fichtel von den Karpalheo, 66.
(b) Enntc Mineralogie. HI. B. i. Abth. 58,
(c) Ung, Magaz, IV. 135.
(ri) Efiner Mineral. II. 2. Ablh. 6iO.
(e^ Born Brlefc. Sia.
X X ili
Thuroczienfi ad A l só-& FelföiRülila (a) j in -Zolicnfi ad Brezno-Banj'am (b) ; in Neogradienfi
ad Kis-Terenje & ad Somos-Ko non procul Somos-Ujfalu ^ in Boribdienfi ad
Dios-GyÖr inter vineas (c) ; in Szepuiienfi inter Porats & Iglò -, in Biharienfi inter AIsó
Vezár & Szerbesd ; in RratTovienfi ad Steyerdorf Òi Domán, pUiribusque aliis Banatus
locis ; in Szaladxeniì ad Pekleniczam & SzerdálieJy in ripa Muras j in Cailri ferrei
provincia ad Mariasdorf ; in Sopronienfi pone Vandorf, in Bremberg, non procul
Nyék & Kópháza ; in Comaromienfi ad Zseml j e j in Strigonienli ad Dömös 3 in VeCzprimienlj
inter Balatonfö-Kajdr & Sió-Fok in litore Balatouis j in Tolnenfi ad Várallja
& Nagj-Mánjok ; in Baranyenfi ad Nádasd, ValTas, Quinque-Ecclefias, & alibi.
y) Nec alterius originis elt P e t r o l eum, quod ad Pekleniczam cum aqua fcaturit;
quodque in Marmaroiìenfi Comitatu ad Dragomirfalva circum aquam fulphuream,
& pone Borfani obfervavimus ; & illud, quod in fodinis Parádenfibus, jam defertis, e
parietibus ftillabat ; 3) T u r f a , e vegetabilibus aquaticìs nata, in utraque regni plaiiitie
copiolìifima obvia eft, fsepe ad magnani profunditatem pertingens , in teftimojiiuni
inde a feculis ilagnantium aquarum.
E REGNO ANIMALI: a) T e f t a c e a , & quidem pleraque marina , multis in
locis occurrunt, calce aut arena, aut utrisque fepulta : velut ad Dévénu n ; ad Poifo»
nem prope Rákos; pone Viffegrad in monte; ad Pefihinum in lapicidina; ad Promontorium,
Téteny & Zsámbékj pagos Buda non procul diffitosj ad Pétsvárad, Fazal<as-
Boda & Geresd in Baranyenfi Comitatu j in monte Kovár (d) ad Agriam (e); ad Dios-
Gyor (f) ; in collibus fubarenofis inter Lippam & Temesvarhium j ad Boksán (g); &
in pluribus locis aliis. Quod autem prsecipue notari meretur : eft Madrepora, inventa
ad Schemniczium, Sinopi leu Petrofilici venam repienti impacta , in profunditate 89
orgyarum. (3) O f s a : denles, maxilla, vertebriCj femora, de variorum, etiam exoticoruni
animalium , non raro reperiuntur , inter quae hactenus fere tantum ea, qu«
magnitudine fua admirationem excitant, velut elcphantina, memoriae traduntur. Talia
inventa funt in fuperiore tirato mannoris ad Tatam (h); ad Hont in Comitatu Nagyhontenfi
(i) ; & frequentiñime ad Tibiscum , ubi pr^ter elepliantis offa etiam caput
Cervi Alcis cum cornibus repertum eft (k), exemplo etiam in Tranfylvania obfervato»
K) ATMOSPHAERA.
Qu® HungariiB incumbit atmosphsera, pro varietale locorum non potefl non varias
exhibere qualitates, liactenus nondum fatis obfervatas. Huc pertinet:
a) TEMPERIES aeris, quam in plana regni parte noctu multo frigidiorem effe,
discrimine eeftivis menfibus magis fenfibili , jam plures notarunt, quamque in diverfis
locis diveriiiTimam effe debere, vel ex hactenus dictis facile conjicere licet. Nives certe,
quse in meridionali parte infcrioris planitiei raro 14 dies perdurant, in feptemtrionalibus
montibus, in quibus plerumque Septembri comparent, vix ante medium Junìi
(q) Ung. Mag. IV. 436.
(b) Neil. Uog. Mag. I. 70.
(c) Uug. Magaz. IV. gf.
(i3) Esmark 1. c. ¡0.
(e) Uag. Mag. IV. 263.
(f) L. t. c. 2d5.
Cg) Born Brief, di.
(h) Townson 1. c. 71,
(i) Niu. Ung. Magaz. II. 33,.
(k) Hoc arifervauir in bibliotheca Debreczineofi.