Een bliksembezoek aan Haarlem 8
In samenwerking met de Stichting Mozart Festival 1991 organiseert Teylers
Museum een kleine tentoonstelling over Mozarts bezoek aan Haarlem in 1766.
Dit naar aanleiding van het feit dat het tweehonderd jaar geleden is dat
Wolfgang Amadeus Mozart op 35-jarige leeftijd overleed. Mevrouw Willy
Lievense stond ons toe haar reeds eerder gepubliceerde tekst over dit bezoek
integraal in Teylers Magazijn over te nemen (Mozart in Holland, Boekbeeld,
Utrecht 1991, p. 55-61).
J.C.W.T.MOZABT»
C o m p o s i t e u r e t M a î t r e O e J f u s i p t e e ,
A g é d e 7 a n s .
Mozart luidden
Joannes Cbrysostomus
Wolfgangus
, Theophilus. Daarde
Italianen moeite
hadden met de
uitspfaak van zijn
namen ging h ij erloe
overslechts twee
namen tegebruiken,
waarbij hij Theophilus
vertaalde in Amadée.
H ij tekende WA.
Mozart.
Het moest natuurlijk om speciale redenen zijn, dat de
Mozarts begin aprii naar Haarlem kwamen en daar
logeerden in de herberg ‘Het Gulden Vlies’ aan de
Grote Markt. Voor het geven van concerten kòn het
beslist niet zijn, want de Spaarnestad had een
wonderkind van het formaat als Wolfgang geen enkel
voordeel te bieden. Het muziekleven aldaar was in
hoofdzaak een amateuristische kwestie. Er werd
weliswaar druk gemusiceerd (en gerijmd, getuige de
vele liedboeken), doch deze artistieke activiteiten
hadden in hoofdzaak achter de kanten gordijnen van
de deftige patriciérshuizen plaats. Het muziekcollege
Apollo, waarin verschillende dilettanten zieh hadden
verenigd, mocht dan zo nu en dan een uitvoering
geven in het Prinsenhof, maar dit was dan toch een
besloten manifestatie, die in niets leek op een gewoon
concert. Ook was er een zingcollege, bestaande uit
mannelijke leden van de Grote Kerk en zieh
noemende ‘Amor et Fides’, dat zieh toelegde op de
vierstemmige psalmzang. De katholieken hadden weer
hun eigen koor in Haarlem, een gemengd koor, dat
voornamelijk missen zong. Op operagebied was er zo
nu en dan wat te beleven, tenminste wanneer er
operagezelschappen uit Amsterdam of Den Haag op
bezoek beliefden te komen en genoegen namen met
een, als theater ingerichte schuur in de buurt van Den
Hout.
Nee, voor vader Mozart zou er niets aanlokkelijks zijn
geweest in een bezoek aan Haarlem, wanneer niet...
Maar laten we de wijze Leopold zelf aan het woord in
een brief aan Hagenauer, geschreven in Parijs, 16 mei
1766, toen het bezoek aan Nederland reeds geheel
achter de rüg was: ‘...Ich werde die Ehre haben ihnen
meine Violin Schule in Holländischer Sprache
vorzulegen. Diess Buch haben die H.H. Holländer in
dem nämlichen format in meinem Angesicht in das
Holländische übersetzt dem Printzen dedicirt und zu
seinen Installations-Fest presentirt. Die Edition ist
ungemein schön, und noch schöner als meine eigene.
Der Verleger: der Buchdrucker in Harlem: kämm mit
einer Ehrfurchtsvollen Mine zu mir und überreichte
mir das Buch in Begleitung des Organisten, der
unseren Wolfgang einlude auf der so berühmten
grossen Orgel in Harlem zu Spillen, welches auch den
Morgen darauf von 10 bis 11. Uhr geschähe. Es ist ein
trefflich schönes Werck von 68 Register N.B. alles
zünn, dann holz dauert nicht in diesen feuchten
Land...’
Deze vioolschool, waarvan hier sprake is, of, zoals de
titel luidt ’Grondig Onderwijs in het Behandelen der
ViooF, schreef Leopold Mozart in 1756. Het boek
werd aanstonds als zeer belangrijk beschouwd en al
zal de tegenwoordige violist er enkele aanvechtbare
dingen in vinden, zoals de wijze waarop de
muziekgeschiedenis is behandeld, de herkomst der
instrumenten is nagegaan en het voorschrift om de kin
op de rechterhelft van de viool te plaatsen in plaats
van op de linkerhelft, de inhoud is van zeer grote
waarde. Het was van de stadsdrukker en lettergieter
Johannes Enschedé (1708-1780) uit Haarlem dan ook
helemaal geen vreemd idee om dit werk in het
Nederlands te vertalen en het opnieuw uit te geven,
temeer daar deze bij de muziekdruk een nieuw
procédé wilde toepassen. Het is beslist niet waar dat
Johannes Enschedé de uitgave als een reclamestunt
bedoelde ter gelegenheid van het bezoek van Mozart
aan Nederland. Toen het plan tot de herdruk
openbaar werd gemaakt — ongeveer een jaar tevoren
— was van dit bezoek nog helemaal geen sprake.
9
8 Afbeelding van Het nieuwe procédé betrof een uitvinding door
Leopold Mozart in de Johann Gottlob Imanuel Breitkopf, stichter van de
door Job. Enschedé bekende firma Breitkopf & Härtel, om muzieknotaties
uitgegeveneditievan niét via plaatdruk, maar met losse typen te realiseren,
diens 'Grondig waardoor een veel fraaier beeid ontstond en de
Onderwijs in het mogelijkheden groter werden. Deze uitvinding werd
Behandelen der Viool', in 1754 gedaan en al gauw werd ze bij Enschedé in
Haarlem, 1765. praktijk gebracht door de meesterlettersnijder Joan
combinatie van tekst en muziekvoorbeelden prächtig
was geslaagd. Een in een rood marokijnen-band
gebonden exemplaar werd op 8 maart 1766 tijdens de
inhuldigingsplechtigheid in de residentie aangeboden
aan de stadhouder Willem V door Johannes Enschede
in gezelschap van Henricus Radeker, organist van de
Grote of St. Bavo Kerk, bij welke gelegenheid Mozart
werd uitgenodigd naar Haarlem te komen om het
beroemde Müller-orgel te bespelen. Dit kostbare
exemplaar bevindt zieh in de Koninklijke Bibliotheek
te Den Haag. Op 17 mei werd de uitgave per
advertentie aldus aangekondigd: Te Haarlem by Job.
Enschede, isgedrukt en alom verzonden: Grondig
Ondenuys in het behandelen der Viool, door Leopold
Mozart, te vooren Hoogvorstelyk Saltzburgsche
Kamer-Musicus, doch thans Hoogvorstelyk-Satlzurgsche
Capel-Meester. Dit voortreffelyk Werk is eenig in zyn soort,
nademaal tot hiertoe door geen Musicus over dat, in alle
Concerten onontbeerlyk, Speel-Instrument geschreeven is:
het handelt;! Van alle Stryk-Instrumenten;ll De
OorsprongderMusiek;I I I GeschiedenisderMusiek, enTSJ
Over de nieuioe Musicaale Letteren en Nooten, en verder
wat een Violinist bekwaam en tot een groot Meester kan
maken enz. : Het is onnodig meer daar van te zeggen; de
naam van Mozart en zyne 2 kinderen, met naame zyn
Zoontje van 9 Jaaren, dat Musicaal-Wonder, zyngenoeg
bekend. Waarby nog komt, dat dit werk met
Musiek-Caracteren en Nooten, naar eene nieuwe
uitvinding op eene Boekdrukkers Vers gedrukt is, en dat
daartoe geen Tinne- ofKopere gegraveerde Plaaten zyn
gebezigt, daar’er anders meer dan 3 00 toe noodig geweest
zyn. Dus is dit Werk voor het 00g van Kunstkenners een
Meesterstuk der Boekdrukkunst en Lettergietery. Voorts is
hetzelve voorzien met 4 geetste Konst-Printen, als I. Het
Portrait van den Autheur, vertoonende teffens een
volmaakte manier van het houden der Viool; II. Bekwaame
manier; III. Quaade manier van het houden der Viool, en
IV. Van het houden des Strykstoks; ook nog eene
Opdragt-Plaat aan zyne Doorl. Hoogheid, den Heer Prins
Erfstadhouder, Willem V. Geen andere kopere Plaaten zyn
in het Werk bevindelyk, zelfs is de Tafel der Strykmanier
mede met Muziek-Caracters op eene Boekdrukkers Pers
gedrukt. In groot Quarto, de prys ingenaait 7 Guldens,
eenige weinige zyn er gedrukt op best Mediaan Schryfpapier,
ä $ Guldens.
Michael Fleischman, een Neurenberger, die als een
der grootste vaklieden werd beschouwd en voor zijn
werkgever niet alleen zeventig lettersoorten in
Stempels vervaardigde, maar ook een verbijsterend
aantal notentypen sneed, bestaande uit 226 Stempels
en 240 matrijzen. De eerste proef werd genomen met
een liedboek in 1761, de tweede betrof de nieuwe
uitgave van Leopold Mozart’s vioolschool, waarin de
Dat het boek ‘eenig in zyn soort’ was, is niet waar,
omdat er jaren daarvoor reeds een soortgelijk werk
van Geminiani te Londen was versehenen. Het had
‘eenig in zyn opzet’ kunnen worden genoemd door de
zeer persoonlijke en vaak originele behandeling van
de stof. In 1965 werd de vioolschool van Mozart
opnieuw uitgegeven.
De door de drukker Johan Enschede genoemde
‘nieuwe uitvinding’ was niet werkelijk nieuw, want al
omstreeks 1600 werden in Italie de verzamelingen