Internationaal Systeem en omvat 7 eenheden. Naast
de meter en de kilogram zijn er aan toegevoegd: de
seconde (tijd), de ampère (elektrische stroom), de
kelvin (temperatuur), de mol (hoeveelheid materie) en
de candela (lichtsterkte). De dimensies van alle andere
mogelijke grootheden kunnen door combinatie van
deze basiseenheden worden uitgedrukt. Ook de set
van 6 voorvoegsels ter aanduiding van veelvouden en
onderdelen heeft uitbreiding ondergaan. Dit
Internationaal Systeem is ingevoerd in i960 en is
algemeen aanvaard in wetenschap en technologie
alsmede voor de internationale handelsbetrekkingen.
Ook in het onderwijs is het gebruik ervan algemeen
geworden ten koste van het voornoemde
CGS-systeem.
Nieuwe defìnities
Het stelsel heeft ook nog op een andere manier tot
voor kort steeds onder druk gestaan van wetenschap
en technologie. Telkens eisten nieuwe mogelijkheden
om de nauwkeurigheid van de metingen te verhogen
discussie en aanpassing van de defìnities van de
basiseenheden, waarbij op een gegeven moment ook
de mogelijke keus van een andere natuurconstante
werd betrokken. Sinds circa 1870 was er een streven
de lengte-eenheid te baseren op een golflengte van
licht en een van degenen die in dat verband
pionierswerk heeft verricht is professor V.S.M. van der
Willigen, van 1865 tot en met 1878 hoofd van het
Natuurkundig Laboratorium en Fysisch Kabinet van
Teylers Museum.
Bij het Internationaal Bureau slaagden onderzoekers
er in de jaren 1890 in een nieuwe standaard vast te
stellen op basis van de golflengte van de rode
spectraallijn van cadmium. Buiten de fysica vond deze
echter geen toepassing. Ruim een halve eeuw later
was de atoomfysica zover ontwikkeld dat het mogelijk
werd isotopen te creéren waarvan de spectraallijnen
voldoende monochromatisch ofwel smal genoeg
waren om er een nauwkeurige definitie van de meter
op te grondvesten: in de zogenaamde kryptondefinitie
uit i960 wordt de meter uitgedrukt in de golflengte in
vacuüm van de oranje-rode lijn van krypton 86. Hij
verloor daarmee zijn betekenis als materiéle
standaard.
Maar in 1983 is de grondslag van de meter wederom „
gewijzigd: sinds dat jaar fungeert de lichtsnelheid als
zodanig. De recente ontwikkeling van de lasertechniek
heeft het namelijk mogelijk gemaakt uiterst
monochromatische spectraallijnen te creéren.
Golflengte en frequentie daarvan kunnen gemeten
worden en hieruit kan de lichtsnelheid exact worden
berekend. Omgekeerd kan men de golflengte afleiden
uit de frequentie en de lichtsnelheid. Längs deze weg
kwam de huidige laserdefinitie van de meter tot stand,
waarin deze eenheid wordt omschreven als ‘de lengte
van het traject dat het licht in vacuüm doorloopt in de
tijd van 1/299.792.458516 seconde’.
(Dit artikel is een bewerking van de Kabinetslezing
van 14 november 1989. Het eerste deel werd
gepubliceerd in TeylersMagazijn 29, winter 1990).
Marijn van Hoorn
Literatuur
G. Bigourdan, L e système métrique des poids et mesures,
Paris 1901.
J. de Boer, De Franse Revolutie en het décimale metrieke
stelsel (ongepubliceerde voordracht Studium Generale
TU Eindhoven 1989).
Metrovisie, jrg. 9, sept. 1970 (themanummer: 150 Jaar
Metriek Stelsel in Nederland).
H. Moreau, Le système métrique. Des anciennes mesures
au Système International dDnités, Paris 1975.
R. Rentenaar, Van Swindens vergelijkingstafels van
lengtematen en land[oppervlakte]maten, 2 dln.,
Wageningen 19 71.
A.J. Turner, From pleasure and profit to science and
security. Etienne Lenoir and the transformation o f precision
instrument-making in France 1760-1830, Cambridge
1989.
K.M.C. Zevenboom, De bemoeiingen van het Instituut
en de Akademie met het IJkwezen, Verhandelingen
KNAW, Afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks, dl. LXVII, no.
Agenda
Mededelingen
Tentoonstellingen
28-2 t / m 28-4-1991 — De ets in schets.
Europese grafiek rond 1900 uit de collectie
Steltman (eerste schilderijenzaal)
3-5 t / t 7-7-1991 — Guercino 1591-1666.
Meesterwerken der tekenkunst (eerste
schilderijenzaal)
Zaterdagochtendlezingen ‘Tijd in Teyler’
Tot en met aprii 1991 Staat in een serie van
zeven voordrachten in de aula van Teylers
Museum het thema T IJD centraal (zie
bijdrage R.O. Fock en B.C. Sliggers in Teylers
Magazijn 28). De lezingen over ‘Waarnemen’,
‘Communicatie’ en ‘Chaos’ werden
georganiseerd onder auspicién van de
Vereniging voor Onderwijs, Kunst en
Wetenschap, afdeling Haarlem, in
samenwerking met het museum. Vanaf heden
ligt de organisatie b'ij Teylers Museum.
De lezingen worden gehouden in de aula van
het museum. Vanaf 10.30 uur bestaat de
gelegenheid een kopje koffie of thee te
drinken. Voordrachten van 11.00 ^ 12.30
uur, inclusief ongeveer een half uur discussie.
De toegangsprijs bedraagt voor een enkele
voordracht f 15,- en f iö,- voor OKW-leden.
Kaarten zijn in het museum verkrijgbaar of
door het verschuldigde bedrag over te maken
op bankrekeningnummer 56 00 50 550 (ABN
Haarlem, girorek. 4000) t.n.v. Stichting Teylers
Museum inzake Teylerlezingen, onder
vermelding van de gewenste lezing(en).
Nadere inlichtingen zijn te verkrijgen bij het
museum (B.C. Sliggers, 023-319010).
Programma:
zaterdag 9 maart 1991 — Ir. G.P. van der
Schoot (MBA): Management en tijd
zaterdag 13 aprii 1991 — drs. W.
Breedveld (i.p.v. H.A. van Wijnen): De krant,
een preoccupane met de tijd
Guercino 1591-1666
In 1991 is het vier eeuwen geleden dat in
Cento, een kleine provincieplaats iets ten
noorden van Bologna in Midden-Italie
gelegen, de schilder Giovanni Francesco
Barbieri (1591-1666) geboren werd.
Deze kunstenaar, die beter bekend is onder
de bijnaam ‘il Guercino’ (‘de schele’), behoort
tot de belangrijkste vertegenwoordigers van
de Italiaanse barok. Tijdens een lange en
succesrijke loopbaan werkte hij voor pausen,
kardinalen en prinsen; daarnaast was hij
uiterst virtuoos tekenaar.
Ook nu is zijn werk weer bijzonder in trek bij
2 3 Quercino,
Vrouwekopje, ca. 16 21
(coll. Teylers Museum).
SH
musea en verzamelaars. Aan Guercino’s
vierhonderdste geboortejaar wordt dan ook
ruim aandacht besteed door musea over de
hele wereld.
Teylers Museum organiseert in dit verband
van 3 mei t/m 7 juli een tentoonstelling van
tekeningen van Guercino, afkomstig uit
Nederlandse collecties. Slechts een enkel
schilderij van de meester is in ons land
bewaard; zijn tekenkunst is daarentegen
uitstekend vertegenwoordigd.
De kern van de tentoonstelling bestaat uit een
aanzienlijke groep tekeningen uit Teylers
Müseum zelf. Deze beroemde groep stamt uit
het bezit van koningin Christina van Zweden,
tijdgenote en groot bewonderaarster van de
kunstenaar. In 1655 bezocht de koningin
Guercino in diens atelier in Bologna; mogelijk
heeft zij bij die gelegenheid al enkele van de
vele tekeningen verworven die nu in Haarlem
bewaard worden.
Aangevuld met bruiklenen uit andere
openbare collecties en particulier bezit, biedt
de tentoonstelling een afgewogen overzicht
van de tekeningen van een fascinerend
kunstenaar, wiens verbeeldingskracht en
trefzekerheid dikwijls met die van Rembrandt
zijn vergeleken.
Vele van de ongeveer negentig opgenomen
tekeningen zijn niet eerder tentoongesteld. In
de Engelstalige catalogus die de
tentoonstelling zal begeleiden, zijn alle
tekeningen afgebeeld en van commentaar
voorzien.
Het Teyler Initiatief
Voor Het Teyler Initiatief zijn in totaal 57
kandidaten voorgedragen. De jaarlijkse
prijzen voor milieutechnologische
kennisoverdracht worden dit voorjaar door
Het Teyler Initiatief voor de eerste keer
uitgereikt. Hierbij gaat het om personen of
instanties die zieh uit eigen beweging of
vakmatig hebben ingezet voor
kennisoverdracht op het gebied van
milieutechnologie. Elke prijs bestaat uit een
bedrag van 15.000 gülden en een replica van
een bijzonder object uit Teylers Museum. In
de körnende periode buigt de jury zieh, onder
voorzitterschap van dr. L. Hordijk (RTVM),
over de inzendingen. In april verwacht de jury
de genomineerden bekend te kunnen maken.
Uitbreidingsplannen
Het lijkt stil rond de uitbreidingsplannen van
Teylers Museum. Die schijn bedriegt want
architectenbureau Henket, de winnaar van de
vorig jaar uitgeschreven architectuur-
prijsvraag, is druk bezig met de aanpassingen
van gebouw Zegelwaarden. Tot nu toe
gebeurt dit nog op de tekentafel. Hopelijk
kan dit najaar met de werkelijke uitvoering
begonnen worden. Na voltooiing zullen hier
de niet getoonde collecties in goed
geoutilleerde depots worden opgeborgen, alle
museummedewerkers hun werkvertrekken
krijgen, van administratie tot
papierrestauratie-atelier, van educatieve
dienst tot studiezaal van de
kunstverzamelingen, van donkere kamer tot
technische dienst. Pas dan kan een begin
gemaakt worden met de felbegeerde vleugel
waar voornamelijk plaats zal zijn voor de
wisselende exposities.
Stichting Huygens-Fokker
In Teylers Magazijn 29 berichtten wij u over
de activiteiten van de Stichting
Huygens-Fokker, die voortaan voor een groot
deel plaats zullen vinden in De IJsbreker te
Amsterdam. Een deel van de concertserie
blijft in Teylers Museum.
Het programma voor 1991 is als volgt:
zondag 3 maart (15.00 uur): De Spiegel
van Fokker — 31 tonen voor twee violen
(werken van Fokker, Badings en Ridout) in
Teylers Museum;
zondag 7 april (12.00 uur): Oude en
Nieuwe Muziek en 31-toons-improvisaties
(Wim Dalm op het Fokkerorgel) in Teylers
Museum.