Van Peter de Grote
tot Nicolaas II:
Rusland in reisboeken
1700-1900
Marijn van Hoorn, conservator Fysisch Kabinet
In 2013 werd het vierhonderdjarig bestaan van de Neder-
landse betrekkingen met Rusland gevierd. Het Boeken-
kabinet van Teylers Museum draagt op de valreep hieraan
bij met een tentoonstelllng uit eigen bezit over volken-
kundige en natuurhistorische reizen in Rusland en Siberie
tijdens de achttiende en negentiende eeuw. Dat is de
Periode die begint met tsaar Peter de Grote en eindigt
met de opmaat tot de Russische Revolutie.
De getoonde boeken verteilen het verhaal van een aantal
West-Europese geleerden en reizigers, onder wie de Neder-
landers Cornelis de Bruijn en Nicolaes Witsen. Curieus is
het boek waarin verslag wordt gedaan van de wereldreis
van de tsarevitsj en latere tsaar Nicolaas II door het Nablje
en Verre Oosten en Siberie in 1890-1891, waarbij hij 00k
Nederlandsch-Indie aandeed.
Dertien keer burgemeester
Het vroegste werk is het tweedelige Noord- en Oost-Tartaryen
van Nicolaes Witsen (1641-1717), verzamelaar, geleerde, politi-
cus en diplomaat. Witsen was dertien keer burgemeester van
Amsterdam en vanaf 1693 bewindhebber van de Verenigde
Oostindische Compagnie. In 1664 en 1665 reisde hlj door
Rusland. Zijn boek is het eerste serieuze werk over het Russische
rijk in het Nederlands. Met de kaart van Siberie die het
bevat verwlerf Witsen Europese bekendheid. Het getoonde
exemplaar is een achttiende-eeuwse heruitgave van de eerste
druk uit 1692.
Veertig jaar later trad de schllder Cornelis de Bruijn (1652-
1727) in de voetsporen van Witsen met een meerjarig verblijf
in Rusland tijdens zijn grote reis, die hij ondernam van 170)1
tot 1708 en waarbij hij behalve Rusland nog Perzie en Oost-
Indie aandeed. Hij publiceerde zijn relsverslag in 1711. Op
de tentoonstelling ligt de Franse vertaling uit 1718. De Bruijn
converseerde in Moskou met tsaar Peter de Grote - In het
Nederlands! - en verkreeg toestemmlng om de belangwek-
kende gebouwen in Russische steden te tekenen; daaraan
Afb. 1 Interieur van eën Samojeden-tent (links met pljp de auteur),,in:
Cornells de Bruijn, Voyages par la Moscovie, en Perse, et aux Indes
Orientales, Amsterdam 1718, t.o. pag. 7
ontleent dit boek zijn grootste historische waarde. Alle teke-
ningen voor de ruim 300 kopergravures zijn van De Bruijns
eigen hand (afb.1).
Lust voor het 00g
Op een tweetal bladen uit Teylers Ottens-atlassen, samen-
gesteld in het tweede kwart van de achttiende eeuw, zien
we het Moskou van circa 1625 en het-Grootrussische rijk bij
de dood van Peter de Grote, een eeuw later. De laatste kaart,
Afb. 2 Nieuwe kaart van het Grootrussische Rijk, in: Reinier Ottens,
Atlas major, zes delen, Amsterdam 1725-1750, dl 1, pi. '29'
Afb. 3 Het reisgezelschap van de tsarevitsj (midden voor, met wandelstok)
voor de pyramide van Cheops, in: E. Uchtomsky, Grientreise seiner Kaiserl.
Hoheit des Grossfürsten-Thronfolgers Nikolaus Alexandrowitsch von
Russland, 1890-1891; deel 1, Leipzig 1894, p. 123
met dé vorst In de top van de cartouche,. is een Just voowfeet
oog: een meesterwerk van inkleurder Henricus Gans (afb. 2).
Peter Simon Pallas (1741-1811) is een ultstekend voorbedld
van de intensieve Duits-Russische wetenschappelijke en
cultúrele contacten, zoals die in zijn tijd bestonden. Veel
Duitse geleerden maakten carriere in Rusland en Pallas was
een voomame spil in het netwerk van de academische rela-
ties. Hij groeide op in Berlijn, studeerde onder meer iiBjlalle
en Göttingen en kreeg In 1767 een aanstelling als hoogleraar
in de natuurlijke historie aan de Academie van St. Petersburg.
Vandaar uit ondernam hij twee éxploratlereizen. De eerste,
van 1768 tot 1774, voerde hem door grote delen van Europees
Rus and en Azie. De tweede, van 1793 tot 1794, ging
naar zuidelijk Rusland en de Krim. Pallas' bekendste werken
zijn zijn twee reisboeken, in deze tentoonstelling beide te zien.
Prachtbanden
De negentiende eeuw is vertegenwoordlgd met een tiental
werken, onder meer van Gotthelf Fischer, Anatole de Demidoff,
Henry Lansdell en Alexander von Humboldt. De reeks sluit af
met een tweetal prachtbaridefl^waarin het uitvoerige en met
vier verschilfende technleken geillustreerde verslag van de
wereldreis die de tsarevitsj, de latere tsaar Nicolaas II (in 1918
tijdens de Russische Revolutie met zijn hele gezin vermoord),
in 1890-1891 maakte en waarbij onder meer Siberie werd
verkend. Deze 'Grand ¡jju r ' werd te boek gesteld door
E. Uchtomsky (afb. 3), een Russische aristocraat, die pas
enkele dagen voor vertrek aan het gezelschap werd toege-
voegd als reissecretarls en historiograaf van de expeditie.
En men kan niet anders zeggen dan dat hij zieh meer dan
voorbeeldig van die taak gekweten heeft.