Een Russische
prinses in Nederland:
Anna Paulowna
Michiel Plomp, hoofdconservator Kunstverzamelingen
Christiaan Julius Lodewijk Portman, De prinses van Oranje ontvangt Alexander II,
grootvorst van Rusland, in het Czaar Peterhulsje te Zaandam, 17 april 1839,
olieverf op doek, 118,5 x 144 cm, Collectie Rijksmuseum
Wie de tentoonstelling De Romantische ziel bezoekt,
loopt kans koningin Anna Paulowna (1795-1865) in
levende lijve te ontmoeten op een van haar tochten
door het museum.* Wie was deze Russische tsaren-
dochter en gemalin van koning Willem II?
Als zuster van tsaar A lexandejf (1777-1825) was Anna
Paulowna een gewilde partij. Amper veertien jaar oud aasde
Napoleon al op haar hand. Vervolgens probeerden een Franse
troonpretendent en een Brltse hertog het. En toen was erde
Nederlandse kroonprins Willem. Vermoedelijk is de basis voor
de verbintenls gelegd tijdens het bezoek van Alexander I aan
Nederland in 1814, waarbij hij ook Teylers Museum bezocht
(zie p. 8-9). Do Russen lagen goed in de markt omdat zij de
ondergang hadden bewerkstelllgd van Napoleons schijnbaar
orioverwlnnelijke 'Grande Armée'.
Cultuurschok
In 1815 vond de Slag bij Waterloo plaats, de defifitieve
afrekening met Napoleon..K-oonprlns Willem had zieh
daar heldhaftig gedragen. Bij het Congres van Wenen
waren de Züidelijke Niederlanden bij het koninkrijk gevoegd.
Die omstandlgheden zullen eraah: hebben bljgedragen dat
in Waterloo in herberg La Belie Alliance getoast is op 'Een
schoon ve'bond van staten en familiën’ , Hieruit is het huwe-
lijk voertgekomen tussen Willem en Anna Paulowna, dat
werd voltrokken op 21 februarl 1816 in Sint Petersburg.
Zomaar trouwen was e r r ie t bij Er kwarr|||eq>bruidsschat
van een miljoen roebel en er werd afgesproken dat de kinde-
ren een protestantse opvoeding zouden krijgen. Anna zeit
bleef Russisch-orthodox. In Nederland wachtte Anna een
törsc cultuurschok: een totaal ander klassensysteem en
een stroef en kleinburgerlijk hofleven.
Het paar woonde in de paler/cn Kheuterdijk en Soestdijk;
Anna moet vooral van Soestdijk hebben gehouden. Ze liet
er twee zljvleugels aanbouwen, waardoor het deed denken
aan het palais van haar jfflgd. Soestdijk was een geschenk
van de Staten-Generaal vanwege Wlilems Verdiensten in
de strijd tegen Napoleon. Anna creëerde er de Waterloozaal
met een enorm schilderij van Jan Willem Pieneman, De Prins
van Oranje tijdens de slag bij Quatre Bras. Het paar woonde
ook veel in Brussel. Anna genoot van het bruisende hofleven
aldaar. In 1817 werd hun eerste kind geboren, do latorg :
koning Willem III. Er zouden nog drie jongens en een
melsje volgen.
Liever een hutje
In de möeilijke période van de afschelding van België heeft
Anna haar man steeds gesteund, ze.fs zover dat toen hij zieh
tijdelijk moest terugtrekken en in een simpel huisje woonde
In Willemsdorp bij de Moerdljk, g j hem is gevolgd met de
woorden 'Plutôt une cabane avec mon Guillaume que de
souscrire au deshonneur' (Liever eon hutje met mijn Willem
dan ontering aanvaarden).
Willem gaf grote bedragen uit aan zijn schilderijenverzame-
fp g . Hij had ook als koning steeds financiële Problemen. Kort
voor zijn dood leende hij van tsaar Nicolaas I nog een mlljoen
gulden. Na zijn plotselinge overlijden op 17 maart 1849 zagen
zijn erfgenamen zieh genoodzaakt zijn collectie te laten veilen.
Voor een deel werden zijn schilderijen door de tsaar gekocht:
ze zijn nu in de Hermitage in Sint Petersburg te bewonderen.
Het Dordrechts Museum organiseert hierover dit voorjaar
de tentoonstelling Willem II - Kunstkonlng.
Na het vroegtijdig overlijden van Willem is Anna in Nederland
gebleven, tot aan haar dood in 1865. Naar verluidt sprak ze
beter Nederlands dan haar man. Ze was doordrongen van
haar keizerlijke afkomst en handhaafde een streng protocol.
Vaak had ze, ingegeven door haar opvoeding, een afstande-
lijke en soms hooghartige houdlng. Toch staat ze bekend
als een sociaal bewogen vrouw, die op allerlei manieren aan
liefdadigheid deed.He houding zal deels voortgekomen zijn
uit haar streng rellgleuze achtergrond. Met financiële steun
van de tsaar had ze een eigen pope en koorknapen in dienst.
Hoe 'Russisch' ze was, blijkt uit het feit dat ze zieh op som-
mige hoogtijdagen vertoonde in Russisch nationaal kostuum.
Zaandam als bakermat
Inspelend op haar Russische gevoelens had Willem I haar
het Czaar Peterhuisje in Zaandam cadeau gedaan. Deze
belangrijke lieu de mémoire (plaats van herlnnering) bevond
zieh n siechte Staat. Willem I betaalde er desondanks 6.000
gülden voor. Anna lie: het opknappen en er een stenen huis
overheen zetten (nog tot 1948 was het elgendom van nako-
melingen van de Romanovs).
De mythe van de tsaar-timmerman en zijn Zaanse huisje
paste perfect bij de romantische voorliefde voor fantastische
tegenstellingen. Nederlandse historici hadden de fabel de
wereld ingebracht dat Rusland zijn succesvolle modernisering
dankte aan Peters Hollandse loormecstcrs. Daarin gingen,
mede door de romantische tijdgeest, ook de keizerlijke familie
eri andere vooraanstaande Russen geloven: Zaandam als
bakermat van het moderne Rusland. Door het huisje te laten
opknappen heeft Anna het bewaard voor het nageslacht.
Dankzij haar 'romantische' ingreep is hetzowel een reliek
geworden voor Peter de Grote als voor Anna Paulowna.
*Voor een overzicht van de rondleidingen door Anna Paulowna
zie de Agenda op de laatste pagina.