DE TUIN VAN
EEN DUITSE
PRINS-BISSCHOP
De Hortus Eystettensis van Basilius Besler
Marijn van Hoorn
Wie op de website van Teylers Museum de selectie van de Natuurhistorische
Bibliotheek bekijkt, komt’m tegen: Basilius Besler, Hortus Eystettensis (Tuin van
Eichstätt). D it Zuid-Duitse florilegium uit 1613 markeert op overrompelende wijze
het begin van de traditie van de uitgave van bloemenboeken omwille van de schoon-
heid van de afgebeelde gewassen. Overwegingen van nut, zoals eetbaarheid o f
geneeskrachtige werking, die tot dan toe de overhand hadden, speelden hier niet
langer een rol, 00k al was de drijvende kracht achter het project een apotheker. De
bloemenpracht Staat centraal en 00k na bijna vierhonderd jaar weten de zeldzame
ingekleurde exemplaren van dit prachtboek deze boodschap nog indringend over
te brengen.
Een terrassentuin op een rots
De totstandkoming van dit boek gaat
terug op de prins-bisschop Johann Konrad
Freiherr von Gemmingen (1561-1612).
Deze bezat een prächtige tuin rond zijn
residentie, de Willibaldsburg (afb. 1) in de
Beierse stad Eichstätt. Dit kasteel staat op
een rots, boven de rivier de Altmühl. Het
dateert uit het midden van de veertiende
eeuw maar het is eindeloos uitgebreid door
de verschillende prins-bisschoppen. Ook
Von Gemmingen liet zieh niet onbetuigd.
Zo draaide hij de orientatie van het slot
van oost naar west opdat hij kon uitkijken
over de stad en de rivier. Het beroemdst is
deze prins-bisschop echter geworden met
de fraaie tuin die hij in aflopende terrassen
rond de Willibaldsburg Het aanleggen.
De Neurenbergse apotheker Basüius
Besler (1561-1629) is bij de aanleg van
de tuin een bijzonder belangrijke hulp
geweest. Overigens moet Martin von
Schaumberg, de voorganger van Von
Gemmingen, er al mee bezig zijn geweest.
Van hem werd in 1590 geschreven dat hij
“newe Gärten, Lust- und Sommerhäuser
hinter dem Schloß” had laten aanleggen.
Bij Von Gemmingens verscheiden was het
kasteel omringd door acht verschillende
tuinen, waarvan sommige verfraaid waren
met fonteinen, beeiden en paviljoenen.
Het was geen hortus botanicus in de traditionele
zin, maar in de eerste plaats een
siertuin die een lust voor het 00g moest
zijn. Het is verleidelijk aan te nemen dat
Von Gemmingen, die Italic had bezocht,
het een en ander wist van contemporaine
ItaUaanse tuinkunst, maar daar is niets
over bekend. Hoe het ook zij, de tuin in
Eichstätt - volstrekt uniek toentertijd
benoorden de Alpen - genoot al spoedig
grote vermaardheid.
Het prachtbloemenboek
Door die grote vermaardheid is het
begrijpehjk dat BasiUus Besler het plan
opvatte om een boek te maken van de
mooiste bloemen en planten uit deze tuin.
Op die manier zou hij ‘roern’ en ‘profijt’
oogsten. Op de eerste plaats zal hem een
oogstrelend florilegium voor ogen hebben
gestaan, met de bloemen afgebeeld in volle
bloei en op wäre grootte. Het moest het
grootste boek ooit gewijd aan de weergave
van planten worden! Kleur speelde uiter-
aard een belangrijke rol. Teneinde de
planten altijd zo fris mogehjk te kunnen
schilderen en de juiste kleuraanwijzingen
te kunnen geven, hield Besler er in zijn
woonplaats Neurenberg ook een tuin
opna.
Alles bij elkaar staan er 1084 geneeskrachtige,
eetbare en sierplanten in afgebeeld,
verdeeld over 667 plantensoorten (species),
die weer verdeeld zijn over 96 geslachten
(ßenera). De tulp, zeer geUefd in de vroege
zeventiende eeuw, komt erin voor met
wel vijftig varieteiten! Interessant is ook
de herkomst van de planten: 269 soorten
stammen uit de directe omgeving van
Eichstätt, 80 uit de rest van Duitsland,
209 soorten zijn van Zuid- o f Zuidoost-
europese oorsprong. 63 zijn Aziatisch,
9 Afrikaans en 37 komen uit Amerika,
waaronder de tomaat, de paprika, de aard-
appel, de tabaksplant en de zonnebloem.
« 1
De Willibaldsburg, gezien vanuit
het noorden
Philipp Hainhofer, circa 1611
Pen en aquarel, Wolfenbüttel,
Herzog-August Bibliothek
<2
Titelblad uit: B. Besler, Hortus
Eysettensis, 1613
«n 1 1 V J N 1 V O PPS
•LY5TETTEN3LSj
g f l t o s ff! ACCVRATA OMNIVmI
^LÄNiraAVM.FLOKVN, S t IK P IVM.EX 1
hRliS ÖRB1S TERRA. PARTIBV^SInJ
iVLAAI STVDIO COLLECTAR.VM,QV/LI
P CELEBERK1MI5 VUUDAR1IS ARCEM EPISCOBUk J
[IDEM C1NOENT1BV5HOC TEMPORE CONSPICIVNTmI
■ j DEUNEATIO ETAlTVrVVM REPRJLSENTATIO I
•ASU31