Terugkoppeling, of feedback, is het teruggeven van de
resultaten van de output aan de input. Men maakt
onderscheid tussen positieve en negatieve
terugkoppeling. Als de terugkoppeling de doorstroom
in het systeem versnelt in dezelfde richting dan heet
dat positieve feedback. Werken de teruggekoppelde
gegevens tegen de stroom in, dan is dat negatieve
feedback, die het systeem stabiliseert. De hele
dynamiek van verandering en groei berust op
positieve feedback, het mechanisme van regulering en
stabiliteit berust op negatieve feedback.
De biologische kringloop heeft vele dimensies. In de
cel van een plant voltrekt zieh de omzetting van
zonne-energie in. chemische energie, via het universele
biologische proces van de fotosynthese. Maar cellen
worden oud en sterven af. Op oecosysteemniveau
wordt de samenhang tussen het opgaan, blinken en
verzinken van planten en dieren zichtbaar, via de
onverbiddelijke wetmatigheid van het eten en gegeten
worden. Op continentaal niveau blijkt de biologische
kringloop een kringloop van chemische elementen te
zijn, gedreven door fysische krachten. Op mondiaal
niveau hangt uiteindelijk alles met alles samen en kan
alleen via een geintegreerde, biogeochemische
benadering worden gewerkt aan een verkleining van
de onzekerheden in de voorspelbaarheid van de
processen die het lot van de aarde bepalen. De
systeemleer waarin onze werkelijkheid wordt
geabstraheerd tot een stelsel van Systemen, gedreven
door positieve en negatieve terugkoppelingen, Staat
ver af van de onvoorspelbare biologische
werkelijkheid.
Uitsluitend positieve feedback leidt tot vernietiging of
blokkering van het systeem. Het Rapport van de Club
van Rome, dat in 1992 zijn twintigste verjaardag viert,
geeft een schokkende beschrijving van het ontploffen
en het tot staan komen van het wereldsysteem. Dit is
het gevolg van exponentiele groei van grootheden als
bevolking, vervuiling en uitputting van grondstoffen.
Deze exponentiele groei is het gevolg van positieve
feedback. De schrijver van het Rapport van de Club
van Rome, Dennis Meadows, heeft onlangs een nieuw
boek gepubliceerd waarin de bevindingen van twintig
jaar geleden opnieuw worden nagerekend. De
conclusie blijft dezelfde: als er niets gedaan wordt, als
niet voldoende negatieve feedback wordt gegeven,
dan gaat het bestaan op aarde ten gronde. Het
Nederlandse Centraal Planbureau heeft eveneens kort
geleden een Studie het licht doen zien, gewijd aan
wereldscenario’s voor de körnende tientallen jaren.
Een van de vier scenario’s is een crisisvariant, waarbij
technologische stagnatie, protectionisme, autonomie
en een voedselcrisis de factoren zijn voor het
vastlopen van het systeem. Er zijn daarnaast 00k
ontwikkelingsvarianten beschreven waarin vooral
Kringlopen in Teyler
Een nieuwe serie lezingen op zaterdagochtenden in de aula van
Teylers Museum van Oktober 1992 tot april 1993.
Sisyphus, de stichter van Corinthe, verklapte aan een rivier de verkrachting
van zijn dochter door Zeus. Deze, daarover vertoornd, zond hem de Dood, die
zieh vervolgens door Sisyphus gevangen liet nemen, zodat de stervelingen
niet meer konden sterven. Ares moest de Dood bevrijden en Sisyphus werd
naar de onderwereld gezonden, waaruit hij met een list ontsnapte. Hermes in
eigen persoon was genoodzaakt hem te komen halen en Sisyphus werd
gestraft met het eindeloos omhoog rollen van een rotsblok, tegen de
zwaartekracht in. Halverwege ontglipte hem de steen en hij moest van voren
af aan beginnen. De dochters van Danaos werden, evenals Sisyphus, voor
hun misdaad veroordeeld tot het verrichten van een eindeloos herhaalde,
absurde, handeling. De vervloeking van Tantalus werkte generaties lang in zijn
nageslacht door, totdat uiteindelijk Orestes na grote beproevingen, die
volgden op het doden van zijn overspelige moeder, door de wraakgodinnen
werd losgelaten. Zo toont de mythologie de fascinatie van de mens voor het
eindeloos herhaalde en zijn angst voor het repeterend karakter van de doem.
De systeemleer, die in deze eeuw tot grote
ontwikkeling is gekomen, heeft termen als input,
output en terugkoppeling aan onze begrippenwereld
van kringlopen toegevoegd. Input is het gevolg van de
invloed van de omgeving op een systeem, output van
invloed van het systeem op de omgeving.
4 M. C. Escber,
Kringloop, litho, 1938.
(Haags
Gemeentemuseum)
5
internationale samenwerking en leiding de functie van
negatieve feedback vervullen, die de vlucht naar de
afgrond tegenhouden.
Al sedert de zeven magere en de zeven vette jaren is
er behoefte aan begrijpen van het kringloopkarakter
van de économie, van de menselijke bedrijvigheid. De
conjunctuurtheorie heeft golfbewegingen van
uiteenlopende lengte gedefinieerd waarmee de
recurrentie van economische verschijnselen zoals
produktie, besparingen, investeringen en
aandelenkoersen kan worden beschreven. Begrip van
dergelijke golfbewegingen maakt voorspelling en
beheersing mogelijk, tot op zekere hoogte. Het
bestuderen van economische kringlopen heeft te
maken met de behoefte het onbekende te verklären
uit het bekende en de onzekerheid van de toekomst
naar het heden te halen.
Intussen hebben levende Systemen, aldus Gareth
Morgan, drie hoofdkenmerken: autonomie,
kringloopgedrag en zelfreferentie. Het in ieder levend
systeem aanwezige vermögen tot doorlopende
zelf-produktie wordt wel ‘autopoiese’ genoemd. Dit
mechanisme is werkzaam in biologische maar 00k in
sociale Systemen, die streven naar een exclusieve
functie, die alleen zij kunnen vervullen. Er is in deze
opvatting niet meer sprake van het systeem en ‘de’
omgeving, maar van een omgeving die door het
systeem wordt gedefinieerd naar de eisen van zijn
eigen overlevingsstrategie. Het begrip ‘autopoiese’,
afkomstig uit de biologie, vindt 00k toepassing in
zulke uiteenlopende gebieden als het recht en de
taalwetenschap. Er blijft sprake van een
input-output-kringloop, maar de besturing van dit
proces wordt veel meer gezöcht binnen het systeem
zelf.
Als beeldspraak voor het kringloopverschijnsel
kunnen begrippen als néoclassicisme en
postmodernisme worden gebruikt. Als men het
klassicisme opvat als het teruggrijpen op de klassieke
oudheid en het néoclassicisme als teruggrijpen op het
klassicisme, dan heeft men te maken met het
fenomeen van een dubbele terugkeer naar vroegere
waarden en vormen. Als men het modernisme opvat
als een breuk met het klassieke denken en het
postmodernisme als een breuk met het modernisme,
dan heeft men te maken met een dubbele verwerping
van vroegere waarden en vormen.
In Westerse termen zou men het klassiek Indiase
begrip ‘Samsara’ kunnen vertalen met ‘vicieuze cirkel’.
Dit begrip komt voor in bijna alle oud-Indische
religieuze en filosofische stelseis, zoals het
Hindoeïsme, het Boeddhisme, en het Jainisme. Tot
vandaag de dag speelt de ‘samsara’ een rol in de
Indische gedachtenwereld. Samsara zou men kunnen
omschrijven als de cirkelgang van geboorten en
wedergeboorten, een cirkelgang van existenties
waaruit, naar Indisch inzicht, tenslotte ontsnapping
mogelijk is. Deze ontsnapping beschouwde men
traditioneel als het ultieme doel van het leven. In de
kring van zielsverhuizingen is het karman dat de wijze
bepaalt waarop deze zielsverhuizing plaatsvindt.
Karman is de verzameling van alle goede en kwade
gedachten en daden die de existentie van een
individu bepalen. Al naar gelang van die goede en
kwade gedachten en daden zal men in respectievelijk
een betere of slechtere existentie worden
wedergeboren. Goede gedachten en daden
bevorderen het bereiken van een günstige nieuwe
existentie, welke op haar beurt geschikte voorwaarden
kan scheppen om een bepaalde heilsleer te volgen.
Het praktizeren van zo’n heilsleer moet uiteindelijk
tot de verlossing uit de kringloop leiden.
In het Westen, in de Christelijke heilsleer, wordt vanaf
het begin een fundamenteel verschillend-zijn van de
mens met God gepostuleerd (enkele vormen van
mystiek Christendom daargelaten). Weliswaar wordt
evenzeer de raffinage van daden en gedachten als
voorwaarde gesteld om het paradijs te bereiken, maar
de genade is een gegeven (dat we overigens 00k in
sommige Indische theistische Systemen sterk
benadrukt vinden). Daarmee wordt impliciet de
kringloop van de Samsara verworpen.
Maar de fascinatie met de eindeloze terugkeer blijft
bestaan. Als men weet hoe het was, weet men hoe het
wordt. Wedergeboorte wil zeggen dat wat verworven
is, behouden blijft. Kringlopen behoeden ons voor de
teloorgang en zij maken groei en ontwikkeling
mogelijk. Er zit dus een pessimistische en een
optimistische kant aan het kringloopbegrip.
R.O. Fock
Literatuur
Donella Meadows, Dennis Meadows en Jörgen
Randers, De grenzen voorbij — een ivereldwijde catastrofe
o f een duurzame wereld, Spectrum/Aula, 19 91.
Gareth Morgan, Images o f Organization, Sage
Publications, Londen 1986.
Centraal Planbureau, Scanning the future. A long term
scenario study o f the world economy, 1990-2015, SDU,
Den Haag 1992.