iTEYLERSl
haal bij Matthëus speelt koning Herodes een prominente
roi. Hij ondervraagt de drie wijzen over de ster en het kind
en geeft opdracht tot de gruwelijke kindermoord, waarbij
aile jongens van twee jaar en jonger in Bethlehem en om-
streken ter dood gebracht werden. Door een engel gewaar-
schuwd wist de Heilige Familie aan het bloedbad te ontko-
men en naar Egypte te vluchten, waar het gezin bleef tot na
Herodes' dood enige jaren later. Deze elementen - de ster,
de drie wijzen, de vlucht en de kindermoord - ontbreken in
het Lukasevangelie, waar het kind Jezus vredig opgroeit in
Nazareth.
Tezamen vormen de door de evangelisten beschreven scènes
de kern van het ons bekende kerstverhaal. Daarnaast
waren er echter nog talrijke andere tradities en legenden in
omloop, die in het verhaal van Kerstmis opgenomen werden.
Zo zullen de os en de ezel zelden ontbreken in voorstellingen
van de kerstnacht, maar hun aanwezigheid in de
stal stoelt niet op de bijbel maar op het 8ste-eeuwse
Evangelie van Pseudo-Matthëus, een apocrief boek. Andere
details zijn ontleend aan het Proto-evangelie van Jacobus,
dat veel legenden over de geboorte en jeugd van Jezus be-
vat, en aan de Legenda aurea van Jacobus de Voragine, een
10 bundeling van heiligenlegendes. De verschillende episodes
Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669). Verkondiging aan de herders,
ets. burijn en droge naald. 1634
uit het kerstverhaal konden om uiteenlopende redenen in
beeid gebracht worden. Sommige, de Verkondiging aan
Maria bijvoorbeeld, zijn van grote theologische betekenis:
de aankondiging van Jezus' geboorte werd gezien als het
moment van de Incarnatie. Er zijn dan ook talloze kerken
en kapellen aan de Annunciatie gewijd en.er zijn evenzove-
le altaarstukken en andere voorstellingen van geschilderd.
In de standaardiconografie die zieh daarbij ontwikkelde
knielt Maria, ten teken van haar nederigheid, wanneer de
engel zieh tot haar wendt; vanuit de hemel daalt de duif
van de Heilige Geest neer, gezonden door God de Vader.
Andere momenten, zoals de Aanbidding door de herders,
hadden minder doctrinaire betekenis maar lijken dikwijls
te zijn gekozen om redenen van artistieke aard. De scène
bood de kunstenaar volop gelegenheid, zijn talent tentoon
te spreiden in een compositie met jonge en oude mannen,
meisjes en vrouwen, runderen, schapen en ezels, allen ge-
schaard rondom de kribbe waarin het Kind door zijn moe-
der was gelegd. Sinds de late 15de eeuw werd de Aanbidding
door de herders steeds vaker weergegeven als een nacht-
voorstelling, waarbij een bovenaards schijnsel uitgaat van
het kind, dat het Licht der Wereld is. Nog minder theologische
lading had een onderwerp als de Verkondiging aan de
herders. Een van de beroemdste uitbeeldingen ervan is
Rembrandts ets uit 1634. De kunstenaar maakt meesterlijk
gebruik van het contrast tussen de fei verlichte wolkenpar-
tij, waar de engel majesteitelijk verschijnt, en de duisternis
op aarde waar mens en dier in schrik en verwarring uiteen
vluchten. Belangrijke factoren in het ontstaan van een
Albrecht Dürer
(1471-1528).
De besnijdenis van Jezus.
houtsnede.
ca. 1504/05
Domenico Campagnola (1500-1564). De Heilige Familie met de kleine Johannes de Doper in een landschap. pen in bruin
standaardiconografie waren de prentenreeksen gewijd aan
het leven van Maria of van Christus. Dürers Marienleben
bijvoorbeeld, een uit 19 houtsneden bestaande serie, had
een wijde verspreiding en werd veelvuldig gekopieerd en
nagevolgd. Na de Reformatie werden er in het protestante
noorden aanmerkelijk minder kerstvoorstellingen gete-
kend of geschilderd; een tekening van de Visitatie door de
Haarlemmer Nicolaes Berchem is een zeldzaam voorbeeld.
Het blad heeft mogelijk ooit deel uitgemaakt van een grote-
re serie getekende voorstellingen uit het leven van Maria.
Natuurlijk zijn er ook tal van afbeeldingen die niet direct
op de bijbel of de apocriefe boeken terug te voeren zijn,
maar waarin de kunstenaar voortborduurt op elementen
uit het kerstverhaal. Uniek is, naar het zieh laat aanzien,
de iconografie van een miniatuur in een prächtig hand-
schrift dat nu bekend Staat als het Brigonnet getijdenboek,
geschilderd in Tours door Jean Poyet rond 1485. Hier zien
we een wel heel vorstelijke Maria, het naakte Kind op haar
schoot, tronend op een met brokaat bedekte zetel temidden
van zes engelen. Naast de troon Staat Jozef heel huiselijk
het hemdje van Jezus te warmen boven een vuurpot; met
haar handgebaar lijkt Maria de wärmte van het vuur te testen.
Deze miniatuur begeleidt enkele gebeden tot Maria,
waarin zij als de koningin van de hemel wordt aangeroe-
pen. Ook zijn er voorbeelden waar een favoriete beeldvorm
achteraf 'gerechtvaardigd' wordt door legendevorming. Zo
stoelt de voorstelling met de Heilige Familie met de kleine
Johannes de Doper in een landschap, die vooral in Italie
populair was in de 16de en 17de eeuw, niet op een literaire
bron maar op een artistieke ontwikkeling, ingezet door
Renaissance kunstenaars die de heilige figuren in een naturalistische,
geloofwaardige omgeving wilden situeren. Pas
later ontstond de legende dat de Heilige Familie op de te-
rugkeer uit de Egyptische ballingschap als eerste Jezus' ou-
dere neefje Johannes ontmoette.
Voor de tentoonstelling is een keuze gemaakt met voorbeelden
van verschillende episodes en verschillende bena-
deringen, voor zover die te vinden waren in de verzamelin-
gen van het museum. Vanzelfsprekend is het geen uitput-
tend overzicht, maar een selectie van karakteristieke of bij-
zondere kunstwerken. De rijke collecties van de kunstver-
zamelingen bieden daar alle aanleiding toe. ■
Nicolaes Berchem (1620-1683).
De visitatie. zwart krijt
ITEYLERSl