ISMHTA3.il
14
2. Beeiden van manometrische vlammen, gezien in een draaiende Spiegel.
membraan. Längs de andere kant van het membraan wordt een
gasstroom geleid: tezamen de zogenaamde manometrische
capsule. Nu wordt de orgelpijp aangeblazen en komt de lucht in
trilling: luchtverdunningen en luchtverdichtlngen. Het membraan
gaat meetrillen en de gasstroom komt gelijkop In trilling:
het ontstoken gas zal een karakteristieke wapperende vlam te
zien geven. Een probleem bij dit experiment is, dat de bewegin-
gen van de vlam al gauw te snél zijn voor het oog om ze goed te
volgen (van deze traagheid van het oog maken film en televisie
gebruik). Hier komt de tweede vinding van Koenig naar voren:
kijk via een snel draaiende Vierkante Spiegel naar de vlam en je
ziet de opeenvolgende beeiden naast elkaar op je netvlies, daar-
door is de karakteristiek op- en neergaande vlam duidelijkwaar-
neembaar en uit te tekenen (afb. 2). AI met al een zeer geavan-
ceerde experimentele opstelling; het is de oscilloscoop van de
19de eeuw.
het voortbrengen varr klinkers en klanken; de ‘vijf stemvorken
met resonatoren: a, e, i, o, oe.’ (inv.nr. 250) voor eenvoudiger
klinker-onderzoek (Koenig meende toen nog dat klinkers met
één toon zijn te karakteriseren); de ‘phonautograaph’ (invlnr.
■ 275) om geluid te registreren op een trommel bespànrien met
beroet papier; de ‘differéntiaal-sonometer néar Marloye' (inv.nr^-
265): verschillend te spannen snaren op een klarikbôdem; en
waarsbhijrîiijk ook de ‘telefoon, naar Reis' (irt\/M:289)r in 1865
een curieus vroeg apparaat, gezien het beroemde telefoon-oc-
trooi van Bell uit 1876 dateert.
Van der Willigen krijgt in 1875, als hij tien jaar conservator is,
van Directeuren van Teylers Stichting een extra toelage van
f 3000,-voor het Fysisch Kabinet. Hij besteedt daarvan opnieuw
ruim duizend gulden bij Koenig. Bij de aankopen vinden we ‘tien
stemvorken met toebehoren, voor de graphische samenstelling
van klanken' (inv.nr. 279): op beroete glazen platen wordt het sa-
menspel van trillingen van twee stemvorken geregistreerd; ‘tien
stemvorken met toebehoren, voor de stroboscopische samenstelling
van klanken' (inv.nr. 280): stemvorken op twee zware
stalen. statieven om figuren van Lissajous te maken, maar ook
om stemvorken te vergelijken en te ijken; de ‘optische comparateur
naar Lissajous' (inv.nr. 277), een vibratiemicroscoop
waarmee samengestelde trillingen door een oculair te zien zijn;
het 'toestel naar Melde1 (inv.nr. 1037), waarmee de knopen en
buiken van staande golven in een wit koord tegen een dohkere
açhtergrond zichtbaar zijn te maken.
ONDERVAN DERVEN Toen Van der Ven in 1878 aantrad was
de ‘open orgelpijp met drie manometrische vlammen' (inv.nr.
281) waarschijnlijk als enig vlam-analyse apparaat aanwezig. In
1889 doet zieh dan de gelegenheid voor om op de veiling van het
DE KOENIG-COLLECTIE Het Fysisch Kabinet van Teylers Museum
bezit ongeveer zestig geluidsapparaten gemaakt in de
werkplaats van Koenig. Een indrukwekkende collectie van hoge
kwaliteit, die een goed beeid geeft van het werk van Rudolph
Koenig.
De verwerving van deze collectie heeft onder enkele opeenvolgende
conservatoren in golven plaats gevonden. We bepalen
ons tot de belangrijkste apparaten en laten de vele orgelpijpen
en stemvorken buiten beschouwing.
Het begon onder Van Breda, die in de laatste twee jaar voor zijn
pensionering in 1864, zeker vier apparaten bij Koenig bestelt. We
noemen de ‘calcidophone’ (inv.nr. 273), een schijnbaar eenvoudig
toestel met zes verschilfende elastische staafjes voor demonstra-
tie van de figuren van Lissajous; het reeds genoemde ‘toestel voor
zingende vlammen’ (inv.nr. 237); en de indrukwekkende ‘reeks van
negentien resonatoren, naar Helmholtz' (inv.nr. 247).
Van Breda's opvolger Van der Willigen pakt het meteen fors aan.
Uit de pas uitgekomen tweede Catalogue d'Acoustique van
1865 koopt hij voor ruim duizend gulden aan geluidsapparatuur
bij Koenig. Het is een kist vol met ongeveer 15 instrumenten met
een gewicht van 221 kg. We noemen de grote ‘klankmenger naar
Helmholtz’ (inv.nr. 248), het ingenieuze instrumentarium voor
3. Klankanalysator met acht resonatoren en vlammen naar Koenig (1872).
4. Klankanalysator met acht resonatoren, nieuwe aanwinst voor het Fysisch
Kabinet.
voormalig Musée Prince Henri de collectie op dit gebied aan te
vullen. Daar wordt onder meer gekocht de ‘windkast met twee
unisone open orgelpijpen, met manometercapsules' (inv.nr.
749) en de bijbehorende ‘draaiende spiegel' (inv.nr. 786), waarmee
bijvoorbeeld hetfaseverschil van twee gelijke orgelpijpen op
één windkast te zien is; en de handige ‘spreekbuis met slang en
manometercapsule' (inv.nr. 790). In 1877 verklaart Bell over dit
apparaat: ‘Ik acht dit instrument van onschatbare waarde als
stroommeter, een gewone galvanometer is van geen of weinig
waarde als ‘telefoonstroompjes’ onderzocht moeten worden.'
In hetzelfdejaar 1889 bestelt Van der Ven het toestel voor de ‘interference
van geluidsgolven, naar Koenig' (inv.nr. 791) bij P.J.
Kipp & Zn te Delft. In een soort trombone-achtige opstelling kan
geluid längs wegen van verschillende lengtes bij elkaar komen,
interfereren, en met drie vlammen in de draaiende spiegel be-
studeerd worden.
Met deze laatste aankoop zijn vier van de vijf opstellingen met
manometrische vlammen, zoals door Koenig in 1872 beschre-
ven in de collectie aanwezig.
DE KLANKANALYSATOR In 1996 doet zieh de gelegenheid voor
om de nog ontbrekende ‘sound analyser with eight resonators'
(afb. 4) aan te schaffen. Dit exemplaar van de klankanalysator
(inv.nr. 1996.01) bestaat uit een ijzeren frame, 90 cm hoog,
waarin acht resonatoren, acht manometrische capsules en een
snel draaibare Vierkante spiegel zijn gemonteerd. De resonatoren
bestaan uit een serie harmonischen volgens Helmholtz, beginnend
bij Ut2. Koenig houdt voor de grondtoon Ut2 een frequentie
aan van 128 trillingen per seconde. Met de volgende harmonischen
¡s er een frequentieverhouding van 1:2:3:4:5:6:7:8. Met
iedere verdub- beling van de frequentie, bij 1:2:4:8, kom je precies
een octaaf hoger uit. Tussenliggende verhoudingen kunnen
op tussenliggende noten uitkomen, maar bij 1:7 is dat niet hetge-
val. De serie resonatoren bestaat zo uit: Ut2, Ut3, Sol3, Ut4, Mi4,
Sol4, 7 en Ut5.
Met de klankanalysator kan men de klank van bijvoorbeeld een
aangestreken vioolsnaar onderzoeken en zien door welke harmonische
tonen van de grondtoon deze klank begeleid wordt.
De klankanalysator, met z'n onderscheidend vermögen voor tonen,
is in zekere zin het tegenovergestelde van de in 1865 aan-
geschafte klankmenger, die met een harmonische reeks van
stemvorken juist klanken synthetiseert.
De nieuw-verworven klankanalysator was aan restauratie toe:
twee Spiegels gebarsten en gebroken, de rubber verbindings-
slangen verteerd of verdwenen, enkele manometrische capsules
ontredderd, enzovoorts. Bert Beverwijk en Willeke Hilbers heb-
ben de restauratie zorgvuldig uitgevoerd. De klankanalysator kan
weer in gebruik genomen worden, maar zulke experimenten acht
men nu te brandgevaariijk in het museum. ■
BRONNEN EN LITERATUUR
Archief Teylers Stichting 205. Rekeningen Natuurkundig Kabinet
1865-1878
Paolo Brenni, 19th Century French Scientific Instrument Makers VI:
The Triumph of Experimental Acoustics: Albert Marioye (1795-1874)
and Rudolph Koenig (1832-1901), in: Bulletin of the Scientific Instrument
Society, nr.44, p. 13-17 (1995).
Peter Delehar, Market Place, in: Bulletin of the Scientific Instrument
Society, nr. 44, p. 28-29 (1995).
Rudolph Koenig, Catalogue des appareils d ' acoustique construits par
Rudolph Koenig, Paris, 1865.
Rudolph Koenig, Die manometrischen Flammen, in: Poggendorff Annalen
der Physik und Chemie, Band 146, p. 161-199 (1872).
Gerard L'E. Turner, The Practice of Science in the Nineteenth Century:
Teaching and Research Apparatus in the Teyler Museum. Haarlem,
1996.
De boekenbeurs die jaariijks na de voorjaarsbijeenkomst van de Vrienden wordt gehouden, was wat de opbrengst betreff dit jaar
zeer karig. In het verleden werden ingebrachte boeken van de Vrienden ook wel in de museumwinkel verkocht die voor een bij-
zondere bron van inkomsten zorgden. Of de boekenbeurs volgend jaar weer plaatsvindt is nog niet bekend. Wel willen wij in de mu-
J U seumwinkel weer uw tweedehandsboeken verkopen, mits deze raakvlakken hebben met de veizamelgebieden van het museum.
CU Dat betekent tevens dat wij de inbreng van uw boeken het gehele jaar door op prijs stellen en niet meer alleen vlak voor de boe- o
_ 0 kenbeurs. Kunnen wij weer een beroep op u doen? Gaarne contact met B.C. Sliggers, afd. presentatie 023-5319010.