Teylers Magazijn is het kwartaalblad van Teylers
Museum en tevens mededelingenblad van de
Stichting Vrienden van Teylers Museum
ISSN 0920 0460, Nummer 55 (jaargang 15,
nummer 2, zomer 1997), maand van verschijnen:
juni 1997
ABONNEMENT OP TEYLERS MAGAZIJN
Teylers Magazijn verschijnt viermaal per jaar - in
de winter, lente, zomer en herfst. Dit blad infor-
meert u over alle wisselende activiteiten in het
museum en het belicht de achtergronden van de
verzamelingen en kabinetten, de geschiedenis en
andere onderwerpen die in nauwe betrekking
staan tot het museum.
Abonnementen gelden steeds voor een voi kalen-
derjaar en worden, tot wederopzegging, automatisch
verlengd. U kunt zieh abonneren op jaargang
1997 door / 20,- over te maken op
bankrekening 56.03.24.979 van de ABN te Haarlem
of postrekening 56.99.019 onder vermelding
van Teylers Magazijn 1997’.
Geschenkabonnementen zijn welkom, gaarne met
opgave of het abonnement voor één jaargang dan
wel voor onbepaalde tijd wordt geschonken. Vrienden
van Teylers Museum ontvangen dit tijdschrift
automatisch.
AUTEURS VAN DIT NUMMER
M.H. Besselink, medewerkster tentoonstellingen
Drs P.E.A. van Gestel, gastauteur
Drs. P.A.M. Belien, conservator Numismatisch
Kabinet
F. Pelt - medewerker bibliotheek
Eindredactie: B.C. Sliggers
Vormgeving/DTP: Lambert de Jong, Den Haag
Fotografie: M. Zegel
Drukwerk: Paswerk Bedrijven, Haarlem
Teylers Museum,
Spaarne 16,
2011 CH Haarlem,
tel: 023-5319010,
fax: 023-5342004,
e-mail: teyler@euronet.nl
OPENINGSTUDEN:
dinsdagt/m zaterdag 10-17 uur,
zondag 12-17 uur.
Eerste Kerstdagen Nieuwjaarsdaggesloten.
Correspondentie met de Stichting Vrienden van
Teylers Museum kan gericht worden per adres aan
het museum.
OMSLAG:
'Circus Albert Carré’
Friedländeraffiche nr. 5235, (1910)
'k Wou naar de kermis gaan,
ik wou me g$an vermaken,
zag zoveel vreemde zaken,
kwam er bedroefd vandaan.
Een heel dik meisje dat
wijdbeens was neergezeten.
Een man vol vlooienbeten.
jk L - a J® '.
Een die geen benen had.
begint het gedieht ‘Wendete» der natunt' van
IW * fff 1 staan. Zijn staarjs Zijn zzoooonil LLu^övw^jgF jF^ddedlälännder zou
m W
1 8 B : Frankrijk en Duitsland fiepen in EurojJa 1
W ilÎern W ilm in k .D p kelmissen en jaaraiarkten waren ze te zien, dewmjderen
der natuur: de dik^^OTnes, de dames met drie borsten, de dames^iet een ^
baard. En daarnajflHwee-koppige kalveren, de vlooientheaters en de gedres^
seerde chimpansèSIliieelvan dit amusement is verdwenen, we verbazen ons niet
meer zo snel. De &kke<larnes pra|en in ‘Rondom Tien' over hun schildklieraf-
wijking, de (mense^fylo is vrijwel uitgestorv^n door een verbeterde hygiene en
de cmmpansee komt niet méer zo snel de grens hver door bepalingenvan de
dielenbescherming. Maar tot in de vorige*eeuw trokken Zeveel bekijks, de
vreemde zaken. De kermissen bq^^'VaÎKnet enige yeftier in een leven dat voor
vele mensen gedomineerd wer3 doôr zware arbeid. En dan waren er nog de cir- -
cussen, als je het geld er voor had tenminste. Hier waren de nummers met paar-
den. de optredens van clowns en acrobatè^pn de pantomimgsajspektakels
waarin militaire suçcessen uit heden en verléden en beroemde sprookjes en sagen
werden verbeeld. ©ovendien warfen er de vreemde volkererf: LappenTEski-
mo's o f Nubiërs die door hun uitérlijk en vreemde manier van doen een populaire
vorm van vermaak betekenden. Kolossale reclamebiljetten ging«n de
komst van kermis en circus vöör. Kleurrijke affiches die de toeschouwer deèd
verlangen dit te beleven. Van Tj. juni tot en met 7 September worden ïu im nichtig
van deze circus- en kermisaffiches in Teylers Museum tentoongesteld. .,
RECLAME
A l eeuwen lang kondigden acrobaten en reizende komedianten hun naderend
optreden aan: in eerste instantfe via handgeschreven affiches en pamfletten,
later via houtsneden, de handgedrukte affiches. M et de uitvinding van de li-
thografie in 1808 door Aloys Senefelder (1771-1834) kreeg het affiche èen
nieuwe impuls. D ç steendrukmethode was zeer geschikt voor het maken van
een meerkleureridruk. De uitvinding van de snelpers in 1812 maakte dat er ‘
•maar liefst 800 affiches per uur gedrukt konden worden. Het reclame-tijd-
perk was äangebroken.
^«SM^p wat betreft het produo^tojVan^a^kW
^ " 'ri«ft^- en circusaffiche^ Ifr . l y
het Henri de. Toulouse-Lautiep ^1864-,
1901) die het motföne •affifeh^: weimaf:-'
tigheden qua vorm en kleur.diehet teg£tj-
woordig nog bezit, meegaf. In Dpitsjand
stond het Amerikaanse a fficm ä S S ^ ^ ^ ^ fc
terwijl de ontwerpen ook aan
mode-journalen ontleend werden. ^ | | | |
FRIEDLÄNDER
^ ^^A dolph Friedländer begint in 1872 in
p^pjlmburg-St. Pauli een e^eh steendruk-
kerij, waar hij onder andere etiketten
voor delicatessenwinkels drukt. Sinds het
jgpheffen van de nachtelijke sluitingstijd’^
». van de poort tussen Hamburg en voor-V,
stad St. Pauli in 1860 had Hamburg ziejg,
langzamerhand ontwikkeld tot een be-
|k langrijk centrum van vermaak. Toneel,
* zang en cabaret vonden hier een publiek
¡l^m m aar ook verschillende circussen deden
b Hamburg aan. Het duurt dan ook niet^|
lang o f Friedländer krijgt opdrachten van
• - het circus om Viehes te drukken. Als hij
in 1883 een snelpers aanschaft betekent
dit het begin van een hoge productie. B ij
S zijn overlijden in 1904 heeft hij al ruim
3000 verschillende affiches op zijn naam
• d S a a k overn^mepT zijn broer
Max Otto, die Ja td ia ^ kofferdirecteur
^ ie t zijn eigemcircus rohdtrekt, neemt hij
een aantal specialisten in dienst: lithogra-
fen, tekenaars en drukkers. Christiaan
Bettels, cheftekenaar en gespecialiseerd in
dieren werkt dan al enige tijd voor hen.
^fcen van diens eerste affiches is die ter ge-,
legenheid van de opening van c ircÄ .fia-
genbe^in 1887 in St.
I e
I m
DEOPDRACHTGEVERS
Carl Hagenbeck was e^n van de eerste en
belangrijkste ' ^ opdrachtgevers van
Friedländer. H ij w äi^ponnen als dieren-
handelaar waarmee hij al snel naam had
gemaakt. Vervolgeris begon hij met volke^
renshows, waarbij de eerste min o f meer
bij toeval was ontstaan: in. 1875 liet hij een
aantal rendieren overkomen üit Lapland.
H et advies om ook enige verzorgers mee te
laten reizen nam hij daarbij ter harte. De
Laplandfamilie compleet met tenten, sieden
en volledige huisraad trok zö veel aan-
dacht dat Hagenbeck besloot meerdere
volkerenTentoon te stellen. In 1876 liet hij
Nubier-kara^üwn overkomen en in 18 77
was de eerste EStimo-show te zien. Een
hoogtepunt vormde de Kalmukken-ruitershow,
gekoppeld aan een grote Ceylon-
.tentoonstelling. Op een dag trok deze
show 100.000 bezoekers! In 1887 opende
Carl Hagenbeck zijn eigen Internationale
Circus met een Singhalesen-karavaan. Op
het programma stonden meer dan 40
paarden, olifanten, leeuwen, tijgers, pan-
ters, koorddansers, clowns en nog veel
meer. Hagenbeck heeft enorm veel succes
met zijn circus, maar toch verkoopt hij het
in 1889 al weer. Pas in 1916 wordt het
door zijn zoon Lorenzo heropend. De
naam Hagenbeck is dan al voorgoed ge-
vestigd.
Ook Sarrasani wist de weg naar Friedlän-
, der te vinden. Achter deze circusnaam
Staat de persoon Hans Stosch. Piepklein
begonnen met een hondje, een varken en
een aap wist Hans Stosch zieh in een tien-
tal jaren op te werken tot directeur van
een circus van wereldfaam: Sarrasani. U it
het kleine circus dat Sarrasani bij oprich-
ting in 1902 nog was, groeide een grote,
bloeiende onderneming met een vast cir-
cusgebouw in Dresden. De voorstellin-
gen die hier werden gegeven overtroffen
de programma's van andere circussen -en
de naam Sarrasani stond voor show en
spektakel. Het circus overleefde de Eerste
Wereldoorlogdoor de tomeloze inzet van
Stosch en zelfs de daaropvolgende crisis-
periode leek het goed te doorstaan. In
1931 deed het enorme circus Nederland
aan: in Sarrasani's piste met een doorsnee
van 17 meter waren 200 paarden, 60
leeuwen en tijgers, 21 olifanten, zeeleeu-
wen, ijsberen en honderden artiesten van
over de hele wereld te zien. Maar zelfs
Hans Stosch moest zieh uiteindelijk gewonnen
geven, de crisis kwam ook hem te
3. Anna en Lotti,
Friedländeraffiche
nr. 5206 (1910)
2. Bellachini im Serail, Friedländeraffiche nr. 2423 (1903)