/ 49>I I >->-16 Zonder enige twijfel kan gesteld worden,
dat dit de aankoop betreft van het reanimatiesetje.
P U B L I C A T I E . $ utsriyrcfrrrcu til ficpcrbctS bet ^it.ib ta rta n / boat be ® firgcntrn biiii jjrt 'íHifalirrjjá- of v£>;aatc-^njlljun*5 brcjcr ^tnb / gcinfn;
¡{Mg mrcrö yinbc/ bat ban; ljuu ficgcntcn / hi jjrt liou;|rJj;cclic a'.i|tljunS/ ^rjjiiij
•, ltingcn 31111 gcnianl'it/ tenennbe/ allrjobatiigr pcrfiuuicii E u npaiig/ rn 3011
w l t,cc oubcrffljrnb hatf Uiclftc Ytaat/ rniirt of ronbitic br^rlbc sonbcii mugen 51111/
ffr V - f f l a lucllic Ijrr ongcluii iiiiigtcu Ijclilicn/ 0111 in Ijct IPatcr rr bnllcu / rn banf lint
jjrt 30 bat nog reuige trtlicnsi ban Irliru 31111m Uio:bcn Dcfpcurb / of bat br5rlbr boo; borib
3ullcii luo’btu opgeljaalb / trrftonb in Ijrtirllir Dung tc liunnru hio:bm outbangrn uirt allrru/
inaar bat noli nllrs albaar ten allrn tnbrn in gtiftbljriib 3a! 31111/ 0111 aan j ’otpiiiíge ougrlnli
liig: prrfoourn br grpnftr Duiiuiiibbrlrii tor tr li;tngcu / nut lirr^arlt bitji boo;mirnibe lie
grinfn/ bat ban hrc^c gtntaalite ^rljiiiliingrn ten algrmrrur nuttr/tin pnlillcatir / nan brn
Poiiir uiogtr luo;bru lirnnig grgrclirn/ rn rfu icrjclnlt iintgrunbigb / omine baat ban lin boo:
ballrubc grlrrgrnbljrnb grbfiniktc niaal'iru; rn boonií/ bat/ teil riinbr br T*;rui¡rlíngeu bail
br afgrlrgruitr pla'atirn ban jjrt ifiaftljuná ten fpocbigftc albaar tr riunncn niitbangrn f be Cfu
liwonbtra bau ijct IDcriMjnng/ ^Diaeoiiirljujij rn fiuomfrlje IDcrg- eu Jtruirnjinnci' liiogtcn
lno;brn grlafr/ 0111/ 30 b;a‘tr rrn T':cnlieliug in bleu ointrcii 3a! 51111/ Uirltirmrii naar jjrt
(Daftljti.mi ini iuiileu trainVpojtreecn/ beuicllien innnehia.it rn 5011'brr Ijrt niinjlc lirnunm in rrn
^;aágijiañb/ (boo; firgeutcn ban Ijrt liajtljuiisi/ rru bicn cinibc aan irbrr brt boo;frJj:rcbc
.fiubsijiiiiseii rc finupteif} lirljuojlnlt tocnebcjtc/ nn Ijctiiltic «fiaftljii.i.vi obrr tc tijciigcu.
z o o fs ’ I -, ipat ljuu Cb. >f\:oot M B be boo;fclj:rrbc gSnjiliIilngtii trn jjoogftrn loner«
rrn be/ ru tot lirrrnlUng ban jjrt jjenli.iam naguirrb ban boo;uornibc fir gen ten gaarnc liet
jjuiiur Uiilfcnbc tortí;rngru / Ijrtificii gdrbgrbonbru ru hrritann / ban brrjc gnnanlirc ^rjjiti
iiiiigrii tot nut rn Uirfyiu ban Ijrt algruirrn/ lin bcru' putiliratic/ licinnjfe tr grrbrn/ rn rru
irgrlnli ioubrt onbrrfrljrnb ban ftaat nittruobfgrn / onniic baat ban bn boo;bailrnbr grlrrgru
jjfnb grbninli tr liia fir iirn Ijrbbrn ljuu -Jib. vD:oot ?teOtli. bfrnbolgtnbt brrbrr gocbgrbon
bni rn brriiaan /• br (lnbioonbrr-j b.111 Ijrt lOrrgljtnuS / ipiaronirljung/ rn iiobiiijVljr lEYr«-
ru 3tmcnl}un£ bctjct ¿írah tr griailm/ 50 als brirlbr grlafr Uio;brn bn brrsr / onimr/ 50 b:a
rr rrn 5)«iifieHna in brn omtrcli ban rrii bef boó:fiTj:rrbr ^obójjnnsrn 3a! 51.111/ 31g trrftuiib
met cm iP;naguianb / rn br geuorgiaainr prrfooiiru tee tranggö;terr(iig ban 3obau(gr unge
lulUiigc/ baat 11a tor tr brgrrbrn/ omine biáiinrrr men bngrlbrn na jjrt <fiaftljuiiä 5.1I biillru
obrrb;cngru/ iulhg teil fgarbigftr ru 5onbrr rrnig Ijrt ininftc brtUml/ in cm vP;nägui.iub br>
jjoo;Tgb torgrbrbt/ trbrrrfgtm; nllrs anbrrniinbrrb rn 5oubrc jjfrrboo; frtUie.b tc biillru be-
togrrccii nan be o;bcts> fgrtlalnli br IH'tbcrgfcni rn <£ag|JcrG griiijungrrrb/ bn Publfraiicbau
be i£b. Jtrjjtb. Dcctm ban ben i£rrcrljtc brr.ict^tab/ baii bata 24 'December 177«/ cu be
ficnobatic ban bim/ ban bato brn rrcftrn Xg;!! 17"5.
' Kauicrc den s i Auguftus
En cdceenr d2, 2te nd -nurvucmrtvb.a'lr, van Lclyvx-ld cn Mr
79-
Jn teim ifc v
a N A A I. S T
RCIÍP15, ter Púye vmi
Jen, Scliepeñcii dvr
» Mj, S C It O U T F. N
9 Publicatievanhet Londense contacten
Haarlemse Voor de aanschaf van het reanimatiesetje zal Van
stadsbestuur u it 17 9 2 . Marum zeker gebruik hebben gemaakt van zijn
H ierin werden de contacten in de Londense instrumentmakerswereld,
inwonersen die hij had gelegd tijdens zijn verblijf in 1 7 9 1 aldaar.
bestuurders van H et is niet aannemelijk dat hij het kistje al bij zijn
charitatieve terugkomst bij zieh had, want dan had hij dat zeker in
instellingengelast zijn reisdagboek vermeld. Interessant blijft de vraag
drenkelingen op wiens voorstel Van Marum is benaderd om het
onm iddellijk naar het kistje aan te schaffen. Enerzijds hebben we kunnen
Gasthuis te brengen. lezen dat begin 17 9 2 Van Marums instrumentmaker
(Gemeentearchief Hendrik Groenendaal voor het Gasthuis een
Haarlem) luchtpomp ‘om lucht m ede in de longen te brengen’
heeft gemaakt en dat het Gasthuis ergo al contact had
met Van Marum. Anderzijds blijkt uit de inleiding van
Tersiers Geneesivyze dat hij een soort van adviseursrol
heeft gespeeld bij de totstandkoming van de opvang
en verzorging van drenkelingen in het Gasthuis17.
Tevens weten we dat na aanleiding van diens
polemiek met Van Marum betreffende het onderwerp
hun vriendschap was bekoeld.
Misschien is het toch Tersier geweest op wiens
aanraden Van Marum is benaderd met het verzoek de
instrumenten aan te kopen, vanwege zijn goede
contacten in Londen. Bewijzen hiervoor zijn er echter
niet.
Reanimade met de instrumenten uit het kistje
In de 18 de eeuw werd het gebrek aan compacte
apparatuur voor eerste hulp aan drenkelingen sterk
gevoeld, zoals uit de inleiding van de handleiding
blijkt. Hierin w ordt onder andere gesproken over een
in 17 7 5 ontwikkelde reanimatieset, waarover w ordt
geschreven dat, ‘its size is one material objection,
occasioning considerable delay in being removed to
any distance’. De grote kracht en het belang van dit
instrumentarium was dan 00k, dat het gemakkelijk
was mee te nemen en dus zeer geschikt om eerste
hulp te hieden aan een drenkeling.
De belangrijkste ontwikkeling in de laaste decennia
van de 18 de eeuw op het gebied van hulp aan
drenkelingen was het inzicht dat een slachtoffer
beademd moest worden.
Met de instrumenten uit het kistje kon dat op de
volgende wijze. Aan het uiteinde van een der slangen
werd het ivoren neusdopje bevestigd en in de neus
geschoven. Aan het andere uiteinde werd vervolgens
het ivoren mondstuk vastgemaakt, zodat lucht
ingeblazen kon worden via de neus van het
slachtoffer. Maar men kon 00 k een drenkeling
beademen met een blaasbalg door in plaats van het
ivoren mondstuk een conische bout aan de slang te
bevestigen, waarop de blaasbalg werd aangesloten.
Wanneer de luchtweg echter geblokkeerd was door
modder of kroos, kon een lange gebogen zilveren buis
aan een van de slangen worden bevestigd en achter in
de keel w orden geschoven, waardoor de drenkelingen
‘endotracheaaP beademd konden worden. D it is dus
de 1 8de-eeuwse equivalent van de moderne
‘endotracheale tube’ of ‘oropharyngeale pijp’,
waarmee patiénten tegenwoordig tijdens een operatie
worden beademd. Dit is een unieke ontdekking,
omdat tot nu toe werd aangenomen dat deze
beademingstechniek pas in de tweede helft van de
1 9de eeuw zou zijn ontwikkeld.
Een andere noviteit van het systeem was, dat allerlei
middelen waarvan men toen dacht dat ze ‘de
levensgeest’ konden prikkelen, zoals kamille en
pepermuntextract, direct in de maag konden worden
gebracht. Dit gebeurde door middel van een speciaal
slangetje met een hol rond ivoren bolletje aan het.
uiteinde, dat via de slokdarm in de maag kon worden
geschoven. Een voordeel hiervan was dat
drenkelingen, wanneer ze bewusteloos waren, deze
middelen niet m eer in de mond kregen gegoten met
alle verdere gevaren van verstikking.
Verder zitten er in het kistje instrumenten, waarmee
de voor die tijd gebruikelijke therapieen konden
worden uitgevoerd, zoals het toedienen vän de
verschillende soorten klisma’s.
Conclusie
Samengevat kan gesteld worden dat het St. Elisabeth’s
of Gröote Gasthuis te Haarlem vanaf 1 7 9 2 in nauwe
samenwerking met Martinus van Marum, diens
instrumentmakers en Bartholomeus Tersier, een
belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van
de hulp aan drenkelingen door a) het organiseren van
wat wij tegenwoordig symposia zouden noemen, over
de hulp aan drenkelingen en b) door de aanschaf van
voor die tijd zeer geavanceerde apparatuur voor de
redding van drenkelingen.
Alexander de Bruin
Noten
Gebruikte afkortingen: g a h = Gemeente-archief
Haarlem; g a a — Gemeente-archief Amsterdam
1 . De auteur is freelance conservator van de Stichting
Elisabeth van Thüringenfonds.
2. Collectie Stichting Elisabeth van Thüringenfonds,
inv.nr. e g : D 1 3 ; afm. 4 ,8 x 2 4 ,9 x n cm.
3 . g a h , archief van het e g , inv. l i j s t d e r
BORKEN BEHORENDE B IJ HET ARCHIEF
VAN HET GASTHUIS, nr. 9: DESCRIPTION / of
the /¿construction and uses / of / a p o r t a b l e
a p p a r a t u s / for the / Recovery of the Apparently
Dead; / as recommended in an essay on the subject /
By Mr. Charles Kite, / surgeon of Gravesend; / and
approved by / t h e l o n d o n h u m a n e
s o c i e t y , / / b y jo h n s a v ig n y , / surgeon’s-
instument-maker, Pall-Mall, London / / l o n d o n /
printed by T. Bensley, Bolt-court, Fleet-street. /
M.DCC.LXXXIX.
4 . Gegevens voor dit hoofdstukje en het volgende zijn
ontleend aan: M.J. van Lieburg, Martinus van Marum
en de geneeskunde. De redding van drenkelingen, in:
A. Wiechman en L.C. Palm (red.), Een elektriserend
geleerde. Martinus van Marum 175.0-1837, p. 2 1 0 - 2 1 4 ;
H. Veen, Een beschouioing over het vraagstuk der
verdrinking (diss,), Amsterdam, 1 9 4 5 .
Vermeldenswaardig hierbij is dat dezelfde Veen in
1 9 1 8 zijn heelkundige opleiding in het Gasthuis heeft
gevolgd; zie L.C. Kersbergen, Geschiedenis van het St.
Elisabeth’s ofGroote Gasthuis te Haarlem, Haarlem
1937, P- 209.
3 . Edm und Goodwyn, The connexion o f life with
respiration, or an experimental enquir into the effects of
submersion, strangulation, etc., London 1 7 8 8 .
6. Charles Kite, An essay on the recovery o f the apparently
dead, London, 17 8 8 .
7. Tersier had van 27 augustus 1793 t/m 26 augustus
1796 zitting in het ‘committé van Algemeen belang
vervangende het committé van Zekerheid’, zie GAH,
‘ h e r e n b o e k ’ , p. 73.
8. Interessant is dat ook deze publicatie te zamen met
de verslagen van de Engelse Maatschappij tot
Redding van Drenkelingen, The Humane Society,
waarin zowel Goodwyn ais Kite hebben gepubliceerd,
zieh in het archief van het Gasthuis bevinden.
9. Van Lieburg, op.cit. (moot 4), pf 2 1 1 .
1 0 . GAH, Archief van het St. Elisabeth’s of Groote
Gasthuis, inv.nr. 3, ingekomen stukken 1698-1797.
1 1 . g a h , h e r e n b o e k , p. 71-73; Kersbergen,
op.cit. (noot 4), p. 130.
1 2 . g a a , Archief van de Maatschappij tot Redding
van Drenkelingen te Amsterdam, inv.nr. 3 , microfilm
7 3 0 1 -
1 3 . Normaal wordt in het kasboek niet meer vermeld
dan de naam en het bedrag dat aan iemand is betaald
of dat van iemand is ontvangen.
1 4 . M. Langenbach, Onbekend talent. Leerlingen van de
UtrechtseFundatie van Renswoude 1761-1795, p. 84-86.
Ik dank Bert Sliggers die mij op deze publicatie heeft
gewezen en de gegevens over Hendrik Groenendaal
heeft verstrekt.
13 . Van Lieburg, op.cit. (noot 4), p. 207, rechter-
afbeelding.
1 6 . Dat ook deze aankoop ais bijzonder werd
beschouwd, kan geconcludeerd worden uit het feit
dat het apart Staat vermeld in de jaarrekening van het
Gasthuis ter verantwoording aan het stadsbestuur
(g a h , archief e g , inv.nr. 1.2, jaarrekening 1793/94,
‘Diverse instrumenten tot redding van drenkelingen
...f. 49,1 r,-’.
1 7 . Er moet ook rekening gehouden worden met het
feit dat in dit soort inleidingen volop gebruik werd
gemaakt van alle mogelijke retorische stijlmiddelen.
Zo kan het zijn dat Tersier zieh opwerpt als de
bescheiden onderdaan, maar met kennis van zaken,
op wie door de regenten van het Gasthuis een
‘gewichtig’ beroep wordt gedaan inzake de redding
van drenkelingen. Maar dat feitelijk hem een keer iets
is gevraagd over zijn ideeén omtrent de redding van
drenkelingen en hij dat in zijn publicatie opblaast.
Anderzijds is het opvallend dat de publicaties van
Goodwyn en Van Marum over de redding van
drenkelingen ontbreken in het archief van het
Gasthuis, terwijl die van Kite en Tersier wel aanwezig
zijn.