Omstreeks 1 5 0 0 namen Portugezen en Spanjaarden al
mensen uit Noord- en Zuid-Amerika mee als levende
bewijzen van nog maar net ontdekte exotische
culturen. Zij werden aan de vorsten cadeau gedaan,
waarna ze 00k op jaarmarkten aan het volk werden
getoond. Een eeuw later was de geexposeerde mens
een vaste attractie geworden. H et was een tijd waarin
West-Europa de rest van de wereld ontdekte en dit
aan het thuisfront toonde door middel van exotische
planten, dieren, mensen en gebruiksvoorwerpen. Ook
de eigen ‘rariteiten’ profiteerden van deze honger naar
alles w at vreemd en bizar was. Mensen met
aangeboren afwijkingen kwamen zogenaamd uit
Constantinopel of Madagascar, terwijl ze meestal
Europeanen waren. H un verre afkomst verhoogde de
attractiewaarde.
Reuzen en dwergen waren de minst vreemde
spelingen der natuur. Vooral dwergen mochten zieh a |
vroeg verheugen in een grote belangstelling van
vorsten en edelen, waar zij fungeerden als
(jjeßenfiub ht dc/sus trienay imjtefic liruedria
rd ffc itim im o '/fih iiif^ ^ iii ett 't itr j’facr y jy r flr
At riwoç Imirfr afuvsiiudÿ.j/ij'Aiit trifcs. tlrttxjbrds. jCÿiidmr jfjfint a Irnrtiwrfu cpLj,
(iwirr^frrttiimic -rt .vttvtt dnix. ¡am ßr,ßjpfhb
mtjs)' iiAihu-: urtm ltlrft dno^j-orum dmx_
fviittitoiis, fûyr? nr> Xcgtuf firmr rer,
M SÈÊÊÊÈ Aifiiiie effjit’U iiiriirt-jm rtnay
'liftmens Çidjiiff dc'-funuj (p j/jjs p.
dmiouniiif et Bierfem, 6rmt[y rntjnute «/—■
CHyurejxwr v u e^tw iëtie tvz^fwnm es, 'Payant
(Tre efr dieu, accairi’ dnnw rrrjiir "e y e jiy t
teflcment enftôrtcjiarjès tvwmrefmerueiilaalrs efr connoiÎrr noz^tftcffaifts e f eeßer dèsyceftrz^,
1 De baarmensen Pedro
en A rrigo Gonzalez
waren vanwege hun
bijzondere u iterlijk aan
het eind van de 1 6de
eeuw b ij verschillende
Europese vorstenhuizen
in dienst (Teylers
Museum)
2 Hendrik Goltzius,
Portret van een Siamese
tweeling u it Wijchen,
geboren op 1 2 februari
15 7 9 , die b ij op 24 ju n i
van dat ja a r bezocht en
naar het leven tekende.
(Teylers Museum)
! 'D d . But (tier Heucn is fjCdîèerm een cfrfn iml?
'ibndëSdadrXuuußu m erst jdärfßtf/xuarmr
Huedren dtn jijrtrnuup.jso’ ^ omhvnteat offe
■ftnrvrm naer middae/iJtrifieiidrtu’fr fvdfßen,
ftvfT armen, dim Anti ont dat hair /fiftjhende,
end? dètt andèr dàiyfmdè, end? tw/r banni,
^iürttdr ooek duSif? ùgflwmnt, ttfrr forfeit.
tirer fÂfffenrn, ende tuxrirut-mt e;e.7iefefe
•ttotr/rBrueu Bue opfen z ^ Ju ry A. j/ z J ß
my finnois (frjfiâs wnaddirfMÉârHtm de-
aedâentr itou tûcBtnn¿Gêcentrrftyd trende
aiüûr in raxryjfcfiirdni toteenjjnÿri'aflêr
menjefm Jièndê (fevdft ffm ffr HodTmn-r a i s te
(dÿuen endr vmnnntt denr zyttywondfrr
werrBm on s mißriet tr Ht-Bennen end? van.
loti ft tanrt! Of) n an am .
statussymbool. Sommigen brachten het tot hofhar,
maar meestal werden ze als een soort huisdier —
beschouwd. Een groot liefhebber van dwergen was
tsaar Peter de Grote, die hen onder andere in enorme
pasteien liet opdienen waar ze dan bij het aansnijden
uitsprongen. Ook arrangeerde hij dwergenhuwelijken,
verzamelde hij hermafrodieten en gehandicapte
kinderen.
Wie zieh omringde met het ‘uitsçhot’ benadrukte zijn
eigen schoonheid en macht. H et over hen kunnen
beschikken, ze kunnen kopen, verzamelen ,en cadeau
doen gaf een supérieur gevoel. Aan het fenomeen dat
menselijke rariteiten lange tijd het persoonlijke bezit
van de machthebbers waren, kwam aan het eind van
de 18 de eeuw een einde. Toch bleven zij aan het hof
graag geziene gasten. ‘Was te zien aan alle
vorstenhuizen’ was in de reclamevoering een
duidelijke aanbeveling om het ‘wonder’ te gaan zien.
Aan het begin van de 19 de eeuw ontstond er een
hernieuwde belangstelling voor de tentoongestelde
mens. O nder invloed van de Verlichting, het
denkbeeid dat kennis en wetenschap de mensheid
konden verheffen, was er een leergierig en
nieuwsgierig volk ontstaan, waar kermis- en
circusondernemers handig op inspeelden door de
meest uiteenlopende misvormingen te exploiteren.
Voor het eerst kwam de medische wetenschap met
serieuze verklaringen voor het getoonde en gaf
bewijzen van echtheid af. Daarnaast werden ‘dierlijke’
mensen, onder invloed van Darwins evolutietheorie,
gretig aangekondigd als de zogenaamde ontbrekende
schakels. In anatomische kabinetten werd door
middel van wasmodellen de stadia van zwangerschap
uitgebeeld waar alleen vrouwen op bepaalde tijden
naar mochten komen kijken. Ook geslachtsziekten en
de gevolgen van overmatig drankgebruik werden op
een dergelijke manier afgebeeld. De kermis kreeg
steeds meer een voorlichtend karakter.
In de 2 oste eeuw ontstond er een maatschappij waar
niet langer meer plaats was voor ‘rariteiten’. Door
betere sociale omstandigheden was het trouwens voor
afwijkende mensen niet langer noodzakelijk zo hun
brood te verdienen. Daarnaast kwamen dankzij de
snelle vooruitgang van de medische wetenschap
steeds minder ‘afwijkingen’ voor. In de jaren dertig
werden zij door het opkomend nationaal-socialisme
als ‘Untermenschen’ beschouwd en konden zij alleen
met een medisch attest van fysieke en geestelijke
gezondheid nog optreden. Dat voorrecht was meestal
voorbehouden een reuzen en dwergen. Andere
wonderen der natuur kwamen in de gaskamers
terecht. Na de Tweede W ereldoorlog werden zij.
beschouwd als mensen met een ziekelijke afwijking,
waarvan het publiekelijk vertonen niet meer ethisch
verantwoord werd geacht. Helemaal verdwenen is dit
verschijnsel echter niet. Dwergen als clowns blijven in
het circus hun kunsten vertonen en af en toe duikt er
weer een dikke dame op de kermis op.
r.4l.hV.r a^foniUi.,iiuie<xlt lm u kM a tU ^ c 'u r in Airi(U.perÖiyitanrnniNaualem. DHL
äd u Jllc lrttr illrn u je Nfodo « r tN anttW in lina<uud,,bi u n Pwifys erir .
ilt bi* iifftiiif eines immbertwlirtim OWigeburlhs. I m Ä l m^ .r, J ufctMala^ÜSoar ¡ I g l i ’
i ) e i n e n o $ c f ) Ä » ieftHmarfrijalinoit ifi ié> ^gemwr% JuOW e s m
W ^ tv ta gim , w i r b a b p r b i i i b S u iu(cè*«ifein . . . . '
VowÜifigure C'JsU àmideMcniaï ir/W cbik3B;illiTaye,gitst é serai bientôt a. Pana.
3 Kameeltnens met
vogelkop die op
zou zijn. H ij zou
omstreeks 16 6 0 in
Nantes te zien zijn
geweest. Het pamflet
kondigt zijn komst in
Parijs aan. (J. Nauta,
Leiden)
Een van de eerste personen in Nederland die zieh op
jaarmarkten exposeerde, was Pieters Dirksz.
Langebaard uit Edam. Met zijn ongeveer 2.50 meter
lange baard reisde hij in 1583 längs de Hollandse
jaarmarkten en haalde hiermee zo’n 200 gulden op.
Hij verdubbelde dit bedrag uit zijn eigen beurs en
schonk het geld aan het armlastige weeshuis van
Edam. Ter herinnering aan zijn goede daad werd
Pieter Dirksz. uitgeschilderd, evenals een reuzin van
circa 2.50 meter en een dikke man van 225 kilo,
beiden afkomstig uit dit Zuiderzeestadje. Deze drie
vroeg 17de-eeuwse schilderijen uit het Edams
Museum zijn op de tentoonstelling te zien.
Een bijna permanente expositiemogelijkheid was de
Amsterdamse herberg annex menagerie Blauw Jan
aan de Kloveniersburgwal. Op de binnenplaats kon
het publiek tegen betaling van vier stuivers zieh
vergapen aan exotische vogels en zoogdieren, maar
ook rondreizende reuzen, dwergen en andere
‘rariteiten' konden hier bezichtigd worden. Omstreeks
1700 tekende de amateurtekenaar Jan Velten het
brede scala van tentoongestelde dieren en mensen.
Enkele bladen tonen ons een parasitaire tweeling en
een dame met zes tenen aan iedere voet, beiden uit
Italie, een Hongaarse dwerg, een armloze kunstenaar
uit Duitsland en een reuzin uit Noorwegen. H un
herkomst geeft al aan dat vele menselijke wonderen
der natuur op tournee gingen om in geheel Europa
hun handicaps en kunsten te vertonen. In 1764 werd
in Blauw Jan Sychnecta, een Mohawk Indiaan
vertoond, die aan de eigenaar was verkocht.
Een graag geziene gast omstreeks 1745 in Blauw Jan
was de Finse reus Daniel Cajanus (1703-1749), die
met zijn ruim 2.30 meter lengte Europa had bereisd.
Nadat hij zijn geboorteland had verlaten, diende hij
bij de Poolse vorst August II, daarna bij adellijke
families te Engeland, om vervolgens in Amsterdam en
tenslotte in Haarlem neer te strijken, waar hij in 1749
overleed. De tentoonstelling toont van hem een
levensgroot schilderij, kleding, schoenen,
handschoenen, een dij- en scheenbeen, gedichten en
zijn bijbel.
O ok van dwergen is veel, vaak persoonlijk materiaal
bewaard gebleven. Zo zijn we zeer goed ingelicht over
de Friese dwerg Jan Hannema (1839-1878), die op
negenjarige leeftijd 73 cm lang was en daarna niet
meer groeide. Hij nam de artiestennnaam ‘Admiraal
Tom Pouce’ aan en imiteerde daarmee zijn
Amerikaanse soortgenoot Generaal Tom Pouce, beter
bekend als Tom Thumb, die furore maakte bij het
Amerikaanse circus van P.T. Barnum. Vanaf 1845 trok
Jan Hannema längs alle grote kermissen in Holland
en werd in 1848 door koning Willem II ontvangen.
Hij was zo verrukt over zijn optreden dat de kleine
onderdaan een jaarwedde werd toegestaan. Nog
hetzelfde jaar vertrok Jan Hannema naar Engeland,
gevolgd door tournees door Belgie, Frankrijk,
Duitsland, Oostenrijk, Italie en Griekenland. Van
hem worden kleding, schoeisel, portretten, pamfletten,
een über amicorum en een dagboek geexposeerd.
De kleinste dwerg ter wereld was Prinses Pauline
(1877-1895) uit Ossendrecht die niet groter dan 48 cm
werd. Zij overleed op tournee in Amerika en werd
1La.1\Mu&r»
MoTvftruru. hoc naturafiiàmife tr aciabttaloquihir Un^un.pecmliari, quæ-nOTvmfellioiÉu*-
DoChiui cit faccreâigrarm&Crucia. knkifatji ci\ Coiwulàtio &I>oiSlori.bus nueoloüiæ; et MecU..
ciinïii.uf Sciri.posset,an.iltiBapfciSTnug Covxfere.tuiuAConstifuiunveât.utper i>.niendeü in*
sfruaÉur,cjuocl¿iirvÉerea.ctognoseafna- raiione ufi,,liaptidmD tinrftpasse.
riHlijiflrbùri ift . wi) lajift mit iijm f)0nbUti.9lèbtLem* befôtuVit' jnrwri)
J bt* mun uit nei-ftrbit. 0)tau bais 0*(ehrt bus Ancfjen bw S^.ÆreiOj ntar^tn, Otatl) mon. aùch
nui Do<?tmen.inbfrl heolodjj ünbCOXeOicin• o n tb iit to ijym o b s fo r t * nwbtn.'biifebabcn «ui
{Çfoibnrt.bafi oârOÎIottatBkitt (bile otiberweifJifn.OBajiinWJeÜt beni6m vev¡L
uun|1î onb wrftanb nernwtft îtnnM, oas mon es aijibentauffmfënne .
GiAiônsÉre tftcl.vn. naiuret doux, et trwictable ijui. parle w ctriaiim langagetpxz jnbit~On.ùuia. upris ajaixe U Îàni\t comprenil fniMmecine, pour apauenr si e<Snigvlnuei pdee ulfa. ,Cdoroninxe;r e lte t oÊna.ap.£ c-motni3sLuoltné£ d oesrTdfoonÎnteéu prsd ielps/eTrhoeiof iionq&er ueitc t {■penxlatit 4,.rrvfis1 e£ si on irouAioxt epïii rtiisomna. tju-'on. le j>ou,rroi£ Étipfiser.