4 D irk Langendijk,
Hetelement 'lucht'uit
elementenreeks; een
gelande luchtballon in
zwart en grijs over
Sporen van potlood,
135 x zoo mm. (Teylers
Museum)
Een aspect van Langendijks militaire ‘hartstocht’ dat
verbazing kan wekken is dat men van een kunstenaar
die zieh vrijwel uitsluitend met oorlogsscenes
bezighield zou kunnen verwachten dat hij zieh op een
bijzondere manier bij dergelijke onderwerpen
betrokken toonde. Langendijk is beslist geen Goya,
die zijn oorlogstaferelen schilderde om de gruwelen
van de oorlog aan de kaak te stellen. Overigens wordt
dit gebrek aan belangstelling voor het individu
ruimschoots gecompenseerd door het esthetische
genoegen dat zijn tekeningen verschaffen. De
houdingen van de paarden en hun ruiters zijn goed
getroffen; zijn tekentechniek is volleerd, zijn
kleurgebruik aantrekkelijk, en de details van wapens,
tuigage en tenten leveren tezamen een boeiend
schouwspel op. Zo wordt een gekleurde tekening van
een brandende en geplunderde stad bijna een feest.
Langendijk kon ontploffingen en knallen, zoals een
koets die de lucht invliegt, bijzonder spectaculair
weergeven (afb. 1).
Bijzonder fraai zijn de verschillende oorlogsseries die
Langendijk heeft getekend, waarschijnlijk vaak in
opdracht. Teylers Museum bezit een serie van 48
bladen. Op zeer klein formaat -de bladen meten
omstreeks 135 x 200 mm- weet de kunstenaar een
schat aan details weer te geven. De serie geeft het
verloop van een fictieve oorlog, vanaf het uitbreken
van de vijandelijkheden tot aan het vredesfeest na
afloop. Het soldatenleven in het algemeen wordt
weergegeven, compleet met recrutering, gevechten,
plunderingen, bombardementen, manoeuvres,
executies en bivakken. De strijd eindigt met het
vervoer van de gewonden naar een hospitaal,
vredesonderhandelingen in schitterende interieurs en
een knallend vuurwerk.
Langendijk, tekenaar-journalist-topograaf
Behalve stadsgezichten in of rond Rotterdam tekende
Langendijk verschillende contemporaine
gebeurtenissen, die hij zelf meemaakte of die hij uit
verhalen kende. Zo bracht hij onderwerpen op
wetenschappelijk-politiek gebied in beeid, zoals een
gelande luchtballon (afb. 4). Misschien heeft de
kunstenaar zelf een van de eerste ballonvaarten
bijgewoond.
Langendijk was als Rotterdammer betrokken bij de
politieke gebeurtenissen in deze stad. Hij had zieh
aangesloten bij de patriotten en was in dienst als
adelborst. In Rotterdam was de strijd tussen patriotten
en Oranjegezinden dikwijls zeer hevig. De kunstenaar
maakte diverse tekeningen die van dergelijke
schermutselingen getuigen, zoals de rel te Rotterdam
op 3 april 1784, waarbij een Burgercompagnie met
patriottische schutters door een Oranjegezinde
menigte met drek begooid werd.
De Noordhollandse Campagne van 1799
Een zeer vruchtbare periode was het jaar 1799, waarin
Dirk samen met zijn zoon Jan Anthonie een reis
maakte door Noord-Holland om de politieke
gebeurtenissen te verslaan die ontstonden toen de
Engelsen en de Russen daar landden en een poging
deden om Willem V in zijn gezag te hersteilen. De
slag bij Castricum op 6 oktober bracht de beslissing
en de Engelsen en Russen moesten het land verlaten.
Vader en zoon Langendijk kwamen weliswaar pas na
de capitulatie aan, maar dit heeft hen er niet van
weerhouden talloze tekeningen te maken van de
buitenlandse Soldaten rond Den Helder, van de
gevechten bij Bergen, van het landen van troepen op
de kust bij deze plaats en bij Kijkduin, IJmuiden en
Callantsoog. Sommige van deze bladen zijn later in
prent uitgegeven. In de collectie van Teylers Museum
bevindt zieh een groot blad, waarop het vertrek van
de Engels-Russische troepen uit Den Helder in 1799
te zien is.
Voor een laat twintigste-eeuws publiek lijkt het thema
oorlog, zeker wanneer het zo afstandelijk wordt
weergegeven, misschien weinig interessant. Maar juist
het esthetiserende element dat naar voren treedt in de
fraaie weergave van figuren, paarden, houdingen,
landschappen en weersomstandigheden, zorgt voor
voldoende afstand om van Langendijks werken te
kunnen genieten. En wie historische belangstelling
koestert vindt in zijn tekeningen een schat aan
informatie in de uniformen, wapenrustingen,
gebouwen en gebruiksvoorwerpen. Als estheet en
verslaggever van het roerige laatste kwart van de
Hollandse achttiende eeuw, levert Langendijk een
uiterst aantrekkelijk schouwspel op enkele Vierkante
centimeters, een schouwspel dat uitnodigt om met
stoel en vergrootglas aan te schuiven en zieh mee te
laten voeren in de wereld van dit ‘fraaie geweld’.
Literatuur
M.E. Deelen e.a., Dirk Langendijk (1748-1805), tekenaar
tussen kruitdamp en vaderlandsgevoel, Rotterdam 1982.
Noten
1. De inventarisnummers x 24 en x 25 werden
aangekocht op de veiling van de collectie van J. van
Dijk, Amsterdam, 14 maart 1791 e.v.d. (Lugt 4688), lot
D 37.
2. Anoniem, lets over Dirk Langendijk en diens
Kunst-arbeid, in: Algemeene Konst- en Letterbode (1806),
nr. 5, p. 69. ,
3. J. Immerzeel, De levens en werken der bollandsche en
vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en
bouwmeesters van bet begin der vijftiende eeuw tot heden,
11,.Amsterdam 1843, p. 157.
4. C. Hazewinkel, Geschiedenis van Rotterdam, 4 delen,
Zaltbommel 1974-75, IV> PP-1229-1231. Langendijks
naam komt niet voor onder de doör Bakker
genoemde leden van ‘Hierdoor tot Hooger’: J.A.
Bakker, De Oorsprong der Academie van Beeidende
Künsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam,
aangetoond in de geschiedenis van het Teekengenootschap
'Hierdoor tot Hooger' Rotterdam 1900. Wel wordt hij
terloops genoemd als lid van het genootschap in: tent,
cat. Aangenaam gezelschap. Zes conversatiestukken van
Nicolaas Muys, Historisch Museum der Stad
Rotterdam, 1992 (A.M. Meyerman, N.I. Schadee, Ch.
Thiels), p. 47.
Marjolein Menalda