Afb.12. Wapensferapel van een 18de-eeuwse Leidse prijsband, waar-
bij het stadswapen op h et schild van M inerva staat afgebeeld.
onbruik en worden de boeken in kalfsleren band gesto-
ken, maar met de kenmerkende decoratie.
De wapenstempels
Van deze 55 Latijnse scholen zijn tezamen ruim 160 ver-
schillende uitvoeringen der wapenstempels bekend,
waarbij een verschil in uitvoering soms door een miniem
detail te onderscheiden valt. Wapenstempels werden na
verloop van tijd wegens slijtage bijgewerkt ofwel vervan-
gen. De uitvoering der wapenstempels was aanvankelijk
vrij sober en strak. In de loop der 18de eeuw worden de
Stempels steeds zwieriger en decoratiever, waarbij de
functie van het stadswapen soms zelfs van ondergeschikt
belang lijkt te zijn. Zo zijn van Haarlem drie verschil-
lende uitvoeringen van het Stempel bekend. Het Stempel
op de boekband van afb.ll is in gebruik geweest tot on-
geveer 1740. Hiema volgden twee uitvoeringen die Minerva
als godin der wijsheid voorstellen, met haar attri-
buten Eds helm, Ians en schild, gezeten aan de voet van
een haar overschaduwende boom en lezend in een
(prijs-?)boek. Op haar schild staat het stadswapen van
Haarlem afgebeeld en eronder het devies Vicit Vim Vir-
tus. Ook op wapenstempels van andere steden figureert
Minerva regelmatig (afb.12). Soms lijken de Stempels der
verschillende steden door elkaar geinspireerd te zijn.
Vergelijkt men bijv. de 18de- eeuwse wapenstempels van
Afb.13. Wapenstempel van een 18de-eeuwse Amsterdamse prijsband.
toren bij het afnemen der halfjaarlijkse examens(4). In de
18de eeuw raakt het binden in perkament geleidelijk in
Afb.14. Wapenstempel van een 18de-eeuwse Amersfoortse prijsband,
dat bijna identiek is aan het wapenstempel van Amsterdam.
Amsterdam en Amersfoort (afb.13 en 14), dan blijkt de
vormgeving, behoudens het stadswapen, practisch identiek
te zijn. Minerva, half uit de wolken verrijzend, rijkt
een prijsboek (overigens ook van een stadswapen voor-
zien, een soort Droste-verpleegster effect) aan een che-
rubijntje, een ander cherubijntje steekt de loftrompet,
een derde zwaait de zegepalm en een vierde toont nog
een prijsboekje.
Een ander wapenstempel, van Leiden (afb.15), is type-
rend voor de decoratieve uitvoering van veel 18de-
eeuwse wapenstempels.
Afb.15. Wapenstempel van een 18de-eeuwse rijk uitgevoerde Leidse
prijsband.
In de loop van de 19de eeuw raakt het afbeelden van het
stadswapen op de platten in onbruik. Dit valt mede te
verklären uit het feit dat het met de autonomie der stads-
scholen uit de tijd der Republiek sinds 1814 is afgelopen
en deze werd vervangen door een centrale overheid die
ook op het gebied van het onderwijs regelend zou gaan
optreden.
Formaat
Ook het formaat van het prijsboek was functioneel. Men
kende drie standaard formaten: folio, quarto en octavo.
Het grote folio-formaat kreeg de Latijnse scholierbij zijn
promotie naar de academie, het kleinere quarto-formaat
was bestemd voor de middenklassers, het octavo-for-
maat voor de lagere klassers en als aanmoedigingsprijs
voor wie ondanks alle aan de dag gelegde ijver de erepalm
der overwinning niet was weggelegd. De stad Amsterdam
kende zelfs voor ieder formaat boekwerk een
bijpassend stempelformaat, zoals afb.16 laat zien,
waarop de drie standaard formaten naast elkaar zijn ge-
zet. Van het afgebeelde octavo-formaat zijn de zijden
sluitlinten nog aanwezig, waarmee het boek tegen het
kromtrekken der band dichtgebonden kon worden.
Meestal zijn deze sluitlintjes verdwenen en zijn op de
platten nog slechts sporen aanwezig. Behalve de stan-
daardkleur groen, waren de lintjes ook wel in de kleuren
van het stadswapen uitgevoerd of herinneren zij aan de
relatie van de stad met bijv. het Huis van Oranje, zoals de
oranje sluitlintjes van Bredase prijsbanden.
Afb.16. Drie Amsterdamse prijsbanden in verschillend formaat met
bijpassend formaat wapenstempel.
Inhoud en datering
Als prijsboeken dienden meestal de weinig tijdgebon-
den, lang verkoopbare edities van klassieke schrij vers en
volumineuze lexica. Alles in het Latijn en eventuele
Griekse teksten meestal voorzien van een parallelle Latijnse
vertaling. Op het lesrooster van de Latijnse school
was het Grieks stiefmoederlijk bedeeld. Deze boeken
werden dikwijls in plano, dwz. in losse veilen ingekocht
om te gelegener tijd als prijsboek te worden gebonden.
Het is veelzeggend dat het verval der Latijnse scholen in
de loop der 18de eeuw gepaard gaat met een steeds ster-
ker uiterlijk vertoon bij promotie en prijsuitreiking,
waarbij de geleerde prijsboeken in feite alleen nog om
hun formaat van belang waren. Zo vonden zeker in tijden
van bezuiniging (de boeken en het binden werden uit de
stadskas bekostigd) moeilijk verkoopbare uitgeversres-
tanten alsnog hun bestemming en deed menig in fraaie
band gestoken winkeldochter een jeugdige Latijnse
scholier gelukkig stemmen, ook al was deze winkeldochter
gezien de datum van haar druk soms reeds een eeuw
oud... Tenslotte zou, ongetwijfeld ook wegens de hoge
kosten, het laten binden in een speciale band in onbruik
geräken, totdat door de verandering der tijdsgeest het
verschijnsel promotie met prijsuitreiking in de tweede
helft van de I9de eeuw als verschijnsel ener voorbije pe-
dagogiek op vele scholen werd afgeschaft.