De Gazometer van Lavoisier. Dit prächtige instrument (Pierre
Bernard Mégnié?) wordt door Lavoisier in de Traité beschreven
(Oeuvres de Lavoisier deel 1, pp. 260-283). Een gazometer was
oorspronkelijk bedoeld voor de productie van zuurstof. Het hier
afgebeelde apparaat heeft echter universele toepassings-
mogelijkheden, het is duidelijk ingewikkelder, kostbaarder maar
ook nauwkeuriger dan de gazometer van Van Marum (vitrinekast
1 ovale zaal; Magazijn 1,1). Madame Lavoisier tekende, niet
zonder grote bedrevenheid, de bovenstaande plaat.
augustus. Lavoisier laat dan een afgekeurde partij
buskruit van het Arsenal terugsturen naar de fabriek in
Essonnes. De bevolking krijgt er lucht van en denkt
hier te maken te hebben met explosieven die tegen haar
gebruikt gaan worden. Lavoisier wordt op straat
herkend en hij slaagt er niet in de omstanders van zijn
goede bedoelingen te overtuigen. Slechts door te
vluchten en zieh te versteppen brengt hij het er levend
af. De daarop volgende tijd kan Lavoisier tamelijk
rüstig werken. De Ferme générale wordt weliswaar met
terugwerkende kracht afgeschaft vanaf 1 juli 1789,
maar Lavoisier behoudt het directoraat met de daarbij
behorende emolumenten van de Régie des Poudres.
Lavoisier sympathiseert zelfs openlijk met de
revolutie door lid te worden van de exclusieve Club de
1789, tezamen met illustere figuren als La Fayette, Du
Pont de Nemours, Talleyrand, Sieyès en De la
Rochefoucauld.
Ook het wetenschappelijk werk Staat niet Stil: Lavoisier
wordt lid van de Commission des Poids et Mesures,
met als doel de maten en gewichten te standariseren.
Met Haüy bepaalt hij daartoe het gewicht van een
kubieke voet water bij verschillende temperaturen, en,
met Borda, de linéaire uitzetting van platina. In feite is
er niets aan de hand tot de strijd tussen de Girondijnen
en Jacobijnen ontbrandt. De totale overwinning van de
laatsten brengt in het land de hoofden pas goed op hol.
Van de voormalige fermiers généraux wordt
verantwoording over hun rekeningen gevraagd. Het zij
nogmaals gezegd: er zijn werkelijk geen aanwijzingen
dat Lavoisier corrupt is geweest, maar de volkswoede
keert zieh tegen hem en zijn collegae. Een Judasrol
vervult Gaudot die een boekje opendoet over de
vroegere misstanden, zonder te vermelden dat het
voomamelijk over zijn eigen werkzaamheden gaat. De
situatie wordt hopeloos als in hongerend Parijs bekend
wordt welke niet geringe voedselvoorraden ten huize
Lavoisier liggen opgeslagen. Er wordt een
arrestatiebevel uitgegeven; Lavoisier verbergt zieh,
maar op 28 aprii 1794 geeft hij zichzelf aan. Met 31
andere voormalige fermiers généraux zit hij in de
Conciergerie gevangen. Madame Lavoisier verzoekt om
invrijheidsstelling bij Dupin, die in Staat is daaraan
gevolg te geven. Haar arrogante en hooghartige gedrag
ergert Dupin echter zo dat hij na een eerste aarzelende
welwillendheid een eind aan het gesprek maakt. Op
8 mei 1794 verschijnen 28 van de belastingpachters
voor het Tribunal Révolutionnaire, louter en alleen op
beschuldiging van hun werkzaamheden voor de Ferme
génerale. Door goede connecties zijn vier van hen de
dans ontsprongen. De uitspraak is ‘Schuldig voor allen’.
Zij worden terstond naar de guillotine gebracht.
Lavoisier is als vierde aan de beurt; hij ziet nog juist
hoe Jacques Paulze, zijn schoonvader, onthoofd wordt.
Met zekerheid zijn de woorden door de wiskundige
Lagrange uitgesproken: ‘Een enkel ogenblik slechts
behoefde men om zijn hoofd af te hakken, honderd
jaren zullen wellicht niet voldoende zijn om zijns gelijke
voort te brengen.’ Nog geen drie maanden later zou er
niets meer aan de hand zijn. Op 28 juli valt het hoofd
van Robespierre. Voor diens veelvuldig aangehaalde
woorden, ‘La République n ’a pas besoin de savants’
bestaat geen historisch bewijs.
Stilte
Het kan verwondering wekken dat de vrienden van de
Académie niets hebben gedaan om Lavoisier van het
schavot te redden. De vraag is wel: Wat zouden ze
hebben kunnen doen? We kunnen in ‘De Goden hebben
dorst’ van Anatole France lezen dat in 1794 Frankrijk
in een gekkenhuis veranderd is. Vreemder is het dat het
ook in de jaren ema Stil blijft rond Lavoisier. Waar zijn
op dat moment Fourcroy, Guyton de Morveau en
Berthollet? Hebben zij wroeging dat zij niet aan
Robespierre om clementie hebben gevraagd? Madame
Lavoisier loopt tegen een muur van onbegrip wanneer
zij eerherstel voor haar man probeert te krijgen. De
Académie die haar overleden leden altijd in de
bloemrijkste taal herdenkt, doet dat bij Lavoisier pas in
1889 (!) in een weinig geinspireerde toespraak van
Berthelot. Zoals al eerder is aangegeven, lijkt die doem
tot heden te bestaan.
Het laboratorium van Lavoisier
Gelukkig zijn een groot aantal instrumenten waarmee
Lavoisier zijn experimenten verrichtte, bewaard
gebleven. Deze bevinden zieh in een buitengewoon
mooi museum te Parijs, een ‘verplicht nummer voor
elke liefhebber van het Fysisch Kabinet in Teylers
Museum: Het Conservatoire National des Arts et
Métiers. Het is wrang dat juist in 1794 de Conventie
dit Instituut oprichtte. Het museum is voor een gedeelte
in een 13-de eeuws voormalig klooster gevestigd, voor
een ander deel in bebouwing uit 1882. Uiteraard mist
dit museum de veelzijdigheid van ‘Teyler’, maar op het
gebied van wetenschap en techniek is vrijwel elk
onderwerp vertegenwoordigd. Het museum is gevestigd
in de Rue Saint-Martin, Paris III, metro Arts et
Métiers; de openingstijden zijn dagelijks (behalve
maandag van 13.30 tot 17.30 uur, ’s zondags van
10.00 tot 17.00 uur.
Madame Lavoisier en Wybrand Hendriks
Teylers Museum bezit zowel een schilderij als een
aquarel van Wybrand Hendriks, genaamd ‘De
Soepuitdeling’. Wij zien daarop de verstrekking van
goedkope, maar voedzame soep aan behoeftige
Haarlemmers. Op verschillende manieren was Teylers
Stichting bij deze voedselverstrekking betrokken. Hier
is van belang dat, blijkens een bericht van de Konst- en
letterbode van 12 december 1800, de recepten van
Lord Rumford werden gebruikt. Lord Rumford, die
eigenlijk Benjamin Thomson heette, was een
natuurkundige van naam. Daamaast was hij als
kanselier in dienst van Keurvorst Karel Theodoor van
Beieren. Hij regeerde dat land met praktisch onbeperkte
macht. Hij wendde deze uitsluitend ten goede aan en hij
deed veel voor de armen. Na de dood van Lavoisier
vatte hij een bijzondere genegenheid op voor Madame
Lavoisier. Zij trouwden op 24 Oktober 1805. In het
huwelijkscontract liet madame Lavoisier haar
toekomstige naam vastleggen als Madame Lavoisier de
Rumford. Het huwelijk was bijzonder ongelukkig.
Reeds na één jaar beschreef Rumford zijn echtgenote
als een ‘draak van een vrouw’. In 1809 scheidden zij.
A.W.
Literatuur:
Crosland, M., (1983). Lavoisier, le ‘Mal aimé’ in la Recherche
no. 145, pp. 784-791, Paris.
Damton, R. (1983), Huizinga Lezing, De bedoeling van Moeder
de Gans; Geschiedenis in ethnografische context, NRC-
Handelsblad 10 december 1983.
Daumas, M., (1955), Lavoisier, théoricien et expérimentateur,
Presses Universitaires de France, Paris.
Dumas, J.B., (ed.), (1864-1868), OEuvres de Lavoisier, 4 delen,
Imprimerie impériale, Paris
France, A., (1912), Les Dieux ont soif. Nederlandse vertaling
1971, Polak en Van Gennep, Amsterdam
Guerlac, H., (1961), Lavoisier, The crucial year, Cornell
University Press, Ithaca, New York
Scheler, L., (1964), Lavoisier et le principe chimique, in Savants
du Monde entier, deel 21, editions Seghers, Paris
Geertje Dircksz nader bezien
Een beroemde, veel gereproduceerde tekening onder de
Rembrandts in Teylers Museum is de prächtige met
bister gewassen pentekening die de neutrale titel draagt
‘Vrouw in Noord-Hollands kostuum’.
Rembrandt, Geertje Dircksz op de rüg gezien, 22.0 x 15.4 cm,
pen en penseel in bruin.
Toch bestaat bij velen de overtuiging dat we hier te
maken hebben met Rembrandts huisgenote, de
verzorgster van Titus, Geertje Dircksz, op de rug
gezien, leunend tegen een balpoottafel. Het hierbij
afgebeelde opschrift in rood krijt op de achterzijde van
de tekening, dat vermoedelijk uit het eind van de 17de
eeuw stamt, vermeldt: ‘de minnemoer van Titus, Soon
van Rembrandt’.
Het Noord-Hollands kostuum dat zo fraai is weer-
gegeven bevestigt deze aanwijzing. Door de studies van