Denken in tekens 8
Dit naj'aar gaat opnieuw een serie zaterdagochtendlezingen van Start. Na
onderwerpen als chaos, creativiteit, communicatie, kringlopen en
tegenstellingen wordt nu ingegaan op het thema 'Denken in tekens'.
Als iemand een villa met zwembad ziet, is de eerste
gedachte die bij hem opkomt, dat de bewoners wel
rijk zullen zijn. De villa met zwembad wordt opgevat
als ‘teken’; als teken voor iets anders. In dit geval
rijkdom.
De mens weet zieh constant omringt door tekens. We
zien iets, vatten dit op als teken en trachten er een
interpretatie aan toe te kennen. We doen de hele dag
niets anders. Het zit ons als het wäre in het bloed. De
verliefde jongeman die stuk voor stuk een bloem van
zijn blaadjes ontdoet (‘ze houdt van me, ze houdt niet
van me../). De twijfelaar die een munt opgooit om te
bezien welke beslissing hij moet nemen. Beiden
voeren bewust een handeling uit waarvan de uitkomst
als teken geinterpreteerd wordt
In vele gevallen zoeken we niet bewust naar tekens,
maar is er sprake van een onbewust proces. Al
hetgeen toevallig ons pad kruist brengen we in
verband met iets anders en kennen we een betekenis
toe. Van iemand met een versleten pak, denken we
dat hij slordig is, o f arm. Van de vader die zijn kind
een draai om zijn oren geeft vermoeden we dat hij
streng is. Als de auto niet start, denken we dat
wellicht de accu leeg is, etc.
En waar tekens zieh niet zelf aandienen, vatten we
hetgeen zieh aan ons voordoet wel op als teken. De
NS heeft een reclame waarin getracht wordt de
zakenman over te halen zijn auto thuis te laten en van
7 Gedragvankoeiettis de trein gebruik te maken om naar zijn w erk te gaan.
inspirerendvoor Gesteld wordt in de advertentie dat zelfs een treinreis
managen. (Foto Marcel voor managers inspirerend kan zijn en de manier om
Malherbe/Biri zaken op te lossen.. De manager kijkt uit het raam van
Publications BV, de trein en ziet koeien herkau wen en denkt ‘ik moet
Amsterdam) eerst de zaak nog maar eens laten bezinken en daar
later nog eens op terug komen’. Hij ziet koeien vliegen
met hun staart wegjagen en denkt ‘ik moet meer
delegeren’. Hij ziet koeien eten van de grond waarop
ze staan en denkt ‘waarom zou ik eigenlijk met
buitenlandse experts werken?’, etc. We kunnen zelfs
het zoeken naar tekens niet laten.
Een van de belangrijkste eigenschappen van de mens
echter is, dat hij niet alleen op hem afkomende tekens
kan interpreteren, maar ook zelf tekens kan creeren.
We kunnen tekens uitzenden, die door anderen weer
geinterpreteerd kunnen worden. Zo stellen de
woorden, die we tegen iemand zeggen, ons in Staat
een ander onze gedachten o f bedoelingen over te
brengen. Hiervoor is uiteraard wel nodig dat er van te
voren afspraken zijn gemaakt met betrekking tot het
gebruik en de betekenis van tekens, zodat de ander
ook kan begrijpen wat we denken o f bedoelen. De
punker met zijn hanekam wil uitdrukken dat hij een
afkeer heeft van de huidige maatschappij. Zonder een
a priori veronderstelde consensus over de betekenis
van een hanekam zou het dragen ervan geen enkele
zin hebben. Zonder afspraken zouden verkeersborden
niet de gewenste betekenis (d.w.z. gewenst
verkeersgedrag) bewerkstelligen, maar in het
günstigste geval opgevat worden als objecten die
klaarblijkelijk bedoeld zijn om het landschap te
verfraaien.
Door middel van tekens proberen we grip te krijgen
op de chaotische wereld die ons omringt en daarin
orde aan te brengen. Maar wat zijn nu eigenlijk
precies tekens? Hoe worden ze gebruikt? E n hoe
werken ze? Het zijn deze vragen die onderwerp zijn
van onderzoek in wat wordt aangeduid als de
semiotiek. Semiotiek is de wetenschap die zieh
bezighoudt met tekens en tekengebruik.
De moderne semiotiek is vooral bepaald door de
Amerikaanse logicus en filosoof Charles Sanders
Peirce (1838-1914). Een kleurrijke figuur die zijn
gedachten heeft neergelegd in ruim 80.000 dicht
beschreven pagina’s; onoverzichtelijk en chaotisch,
maar van een enorme rijkdom. Zoveel jaren na zijn
dood is men nog steeds druk doende alles te ordenen.
Slechts nog maar een deel van Peirce’s werk is
gepubliceerd. Maar zonder meer kan reeds nu gesteld
worden dat hij een van de interessantste en
origineelste filosofen aller tijden is. Terecht dat hij
door velen wordt beschouwd als de filosoof van de
2iste eeuw. Bijna alle universiteiten in u .s .a . en
Europa hebben zieh momenteel op $ijn werk gestört
en geven er colleges over.
Peirce’s werk is dan ook zeer breed toepasbaar. En
dat is eigenlijk ook niet zo verwonderlijk, als we
eenmaal tot het inzicht gekomen zijn dat al ons
denken primair denken-in-tekens is, zoals Peirce stelt,
en dat als zodanig alle wetenschappen op tekens
betrokken zijn en er zieh van bedienen.
9
Ons huidige Westerse denken, dat sterk beinvloed is
door Descartes, kan gekarakteriseerd worden als een
vorm van ‘bipolair’ denken; een denken in
tegengestelden. Het onderscheid tussen lichaam en
geest, tussen object en subject, tussen de
werkelijkheid en het beeid dat w e van de
werkelijkheid hebben etc. heeft daar alles mee te
maken. Het is feitelijk een statische manier van
denken: dit aan de ene kant, dat aan de andere kant.
Volgens Peirce kan ons denken echter niet zo
gekarakteriseerd worden. Hij kwam tot het inzicht dat
zonder tekens denken niet mogelijk is. Denken is
altijd denken in tekens. Het is een proces, waarin
iemand betekenis hecht aan bepaalde dingen die hij
ziet o f meemaakt door middel van tekens. Niets
bipolairs. Niet twee maar drie.
Bij denken in tekens speien steeds drie elementen een
rol. Door Peirce aangeduid als ‘object’, ‘teken’ en
‘interprétant’. Neem het woord ‘vakantie’,
uitgesproken o f opgeschreven, is het ‘teken’. Het
verwijst naar een aaneengesloten période dat men
vrijgesteld is van werk. Datgene waarnaar het teken
verwijst is het ‘object’. De ‘interprétant’ heeft te
maken met de betekenis die het teken bij ons
oproept. Dat kan zijn associaties met blauwe zeeën,
palmbomen, wärmte o f die ene meeslepende
vakantieliefde?
In de wereld van ons denken worden steeds drie
elementen bij elkaar gebracht. Dit in tegenstelling tot
de wereld der fysieke en fysische verschijnselen waar
steeds sprake is van twee elementen, in een spei van
actie en reactie.
Peirce heeft niet alleen een diep inzicht gegeven in de
aard en het gebruik van tekens, maar ook een soort
‘periodiek systeem’ van tekentypen opgesteld,
waardoor het mogelijk is een verfijnd onderscheid te
maken tussen diverse soorten tekens. Zelfs heeft hij
ons attent gemaakt dat er naast redeneervormen als
deductie en inductie nog een derde vorm van
redeneren is, aangeduid als ‘abductie’. Dit is een
redeneervorm die te maken heeft met creativiteit,
creatieve denkprocessen. Op het eerste gezicht möge
het vreemd lijken dat hij zieh ook beziggehouden
heeft met redeneervormen, maar men bedenke dat in
Peirce’s filosofie een redenering zelf ook weer als
teken opgevat kan worden.
Denken is een tekenproces, waarbij steeds drie
elementen betrokken zijn. Tussen deze drie
elementen is sprake van een dynamische relatie. De
drie elementen roepen elkaar op. Het is niet zo dat er
eerst zo iets als een woord ‘vakantie’ is, dat pas later
gerelateerd wordt aan een object en interprétant.
Teken, object en interprétant roepen elkaar
gelijktijdig op. Door deze nadruk op het dynamische,
het proces is hij ook een van de eerste filosofen die
het proces in het centrum van de belangstelling
plaatst. Alle filosofen tot nu toe spraken slechts over
statische entiteiten. Het is door dit centraal stellen
van het begrip (teken)proces, dat hij de filosoof van de
volgende eeuw kan worden, omdat het direct aansluit
bij het eigene van onze informatiemaatschappij,
waarin we thans leven en waarin (technische)
processen de hoofdrol speien.
Het aantal toepassingsgebieden van de semiotiek is
onbegrensd. Het wordt overal toegepast Soms
bewust, vaker nog onbewust (niet iedereen die
semiotiek gebruikt zal zieh semioticus willen noemen).
Ook welke elementen van de semiotiek men gebruikt
verschilt van toepassing tot toepassing. De ene
toepassing zal gebruikmaken van de tekenleer en de
tekentypologie, de ander zal vooral het procesdenken
hanteren. En weer een ander zal zieh laten inspireren
door abductie als meest oorspronkelijke en creatieve
vorm van redeneren.
Het is de bedoeling van de lezingencyclus te laten
zien welk een belangrijke rol tekens in ons leven en in
de diverse takken van wetenschap speien.
Traditioneel heeft de semiotiek een belangrijke rol
gespeeld in de beeidende kunst, literatuur en film.
Het speelt echter ook een rol bij het verstaan van
onze verhouding tot de natuur met alle consequenties
ten aanzien van ruimtelijke ordening. Het geeft ruimte
voor nieuwe vormen van management en
bedrijfsvoering. Het helpt ons bij het proces van
industrieel ontwerpen en bij het creeren van
artefacten voor kunstmatige intelligentie. Verdiept
inzicht in andere culturen, verschaff handreikingen
voor communicatie in multi-raciale samenlevingen als
de onze. Zelfs is het van nut voor de theologie en kan
het antwoord geven op vragen rond recht en
samenleving.
De onderwerpen die aan de orde komen tijdens de
lezingencyclus zijn: semiotiek en tekens, beeidende
kunst, filosofie, ruimtelijke ordening, bedrijfskunde,
sociale wetenschappen, informatiemaatschappij,
kunstmatige intelligentie, literatuur, industrieel
ontwerpen, film, Staat en samenleving, culturele
antropologie en theologie.
Jan C.A. van der Lubbe & Aart J.A. van Zoest