î ’ ä jir
• r i ! , ’ ■* :
^ :
i f
! , k
l'i
} t ii )
R A T IO N E S GEOGRAPHICAE. IL IC IS PA R A G U A Y EN S IS HISTORIA. 1 2 0
tae: M. Korstenii, ficiformis
sapotìformis, i
pruinosa, myrsiuoiiles, ublongala,
posteriores forsan quoque in Brasia
amazónica dctcgenlur.
I licineae: Ilcx parviflora, riparia, itiuudala, diospyroides,
petiolaris, divaricata, daplmoidcs, ardisiaefrons, vismiacfolia, Spru-
ceano. — In Guyana exlrubrasilicnsi provcniunt scqiientos, quas in
Najadura territorio brasilionsi quoque cxistcre, licei praosmncro:
Ilcx umbellata, daphnogenea, hiimirioidcs, Maeoucoua, congesta,
vacciniifolia, Martiniana, retusa, thyrsiOora, Scliombnrgkìi; tandem
Najadibiis adscribcndum: Rhnptostylum pcntandrum.
Riiamneae: Gouania riparia, hypochroa, cornifolia, pyri-
folia, discolor. Ejusdem generis species 3 : G. velutina, Guyanensis,
alnifolia et frichodonta, Maynenscs, in Brasilicnsì Flora vorisimiliter
VI. Vagae brasilienses:
Cela strineae: Maytenus rigida per Dryadum, Oreadiim
et Hnniadryadum rcgioncin sparsa videtur. Plcuckia popiiìuea iu
IL IC IS PA RA G U A Y EN S IS H ISTO R IA .
Quam hic fusius iractamus planiam ea plurcs ob causas est
momorabìlis, quippe quae non solum eslriicta sit propriis qiiibus-
dam Dicdendi virtulibus, veruni ctiam cuui in magna parte Amcricac
australis potila cx eius foliis cxlractus vario modo adhibeatur, mag-
nam vini excrceat in illius regionis moros artcsque ct merealuram.
Siculi in imperio Cbinensi inter universi popiili vitam atquc Thcae *)
culluram curatloncmque variae inlcrccdunt coudiliones, ita arborls
ejus, ex qua T h c a quam vocant P a r a g u a y c n s e r a colligitiir, cn-
ratio magni est momenti in incolis Monte Video, Buenos Ayrcs,
Cordovac, Tucumam aliarumquc Americae australis provinciarum
cifra Cliilenscm Cordillcram de los Andes, quin adeo carum re-
gtonùm ultra illud iugum, in quas Tlica Paraguayensis invchilur
mercatura, ila ut diversae gentes buie liixuriae tribulum pcrsol-
vant. Utuntur cnim infuso cx foliis huius arborls prò Thca ad
veiitrem fovendiim, corroboraiidum appetilum, urinam magis nio-
vendam, nervorum systcma Icniter excilandum omnes fnmiilae cum
mere Europaeoruin, tum Indianorum atquc inColarum origmis niix-
ta c; ncque in ulla domo aut taberna hic polns abcst omnique in-
servit aetati. Jam eo quod illius usus apud magnam parlem in-
colaruni Americae australis tam lale loagcque patet, polest colligi
planiam singularibus oniatam esse virtulibus , quod si non ila se
haberct, non essct expcctandiim, hiijus potus domestici usum tanto
opere esse servalum ab incolis, quibus haud injuria objiclunt, ni-
niium illos propensos esse aliarum gentium rccipiendo mores.
Hac igitur ralionc l le x noslcr P a r a g u a y e n s i s digna est
quam copiosius cxplanemus, uii quaevis alia pianta, cui non solum
csl historia naturaiis, vcrura etiam historia, 1. e. complurcs propriae
rallones, quibus aliquantum lemporis cohaeret cum genere humano.
Quum Hispan! regiones detectas inter amncs Paraguay et Uruguay
Indianis paullatim expugnando odimercnt, jam apud hos in-
vencre usum, infusum cx arboris hujus Mils bibendi, atqiie quanti
ab Indianis illa arbor sit aestimata, inde quoque videtur ducere,
quod eam potissimiim nominabant C a á quasi arborcm Kari i i o x j i ’,
C a á nempe in sermone tupico omnino significai arborcm herbamve.
Ab Indianis vero, id quod jam diximiis, diffluxit usus ad omnes in-
») In itinerario Arahum, qui CtiiDiun anno 851 ndieruot, a Henaudo-
Uo edito, prima extal memoria lierbne Sah (Theae), cujus iafusum
ta ea regione bibunt. HaJler Bibl. bot. 1. 176.
campis dnmoiosis por uiagiiam plngam, in Dryadum, Orcndiim,
Haniadryadiim regione, nec non extra circtilum Capricorni meridiem
versus 200'—8000' supra Occamim nlliludine, est effusa.
I licineae: Ilcx Ihcezans, acrodonla, paraguayensis, quas
cx cditioribns tcrrac contincntis fliivioriim nuxilio siivis maritimis
illatas esse cónjccio. Idem valct cx ordine
RiiASiNEAruH do Cornioncmalc spinoso ct Reissekia conlifo-
lia, inter 7“ et 24" Int. n. vagante.
Vn. Vagae ExraAiiiiAsii.iENSES sunt paucisslmac. Ex Ilicinea-
RUM ordine Villaresia nuicronnla, o Chile, ubi vcrnaculo G u illi-
p n ta g u ti 1. c. arbor cnsloris huidobrii ct Molinac G u illiti v.
G u illin o nomiiiaiur (Ruiz. et Pav. FI. per. ot chil. III. p. 9.)
orienteiu versus usque in campos ed ito s, quos lluviorum Rio
Grande ct S. Francisci fontes irrigunt, oxlcnsn invcnitiir. Rham-
NEABUM unica Gouania virgala, a Pohlio prope Barra das Vclhas
in valle fluv. S. Francisci lecta, versus septcìitrionem in Gnyaiiani
britianicam et Nicaragiiam exlciiditur.
colarum ordlncs ncc hodio quoque csl deminiitus. Cctcriim non
cuncti Americae australis extra Iropnm liabiiantcs Indiani hujiis
fronJis usum cognilum habiiisse videtiliir et polius eorum inpri-
mis fuisse Indianorum mos singularis quos hodierno tempore ap-
pellamus nomine G u a r a n i s . Hic populiis quamquam miiltis agmi-
nibus, uti alio loco indicavi, per magnam partent .Americae australis
orlentem versus maximeque per Brasiliam ad fluvium usquo
Amazonum sese difTudil, tamen extra fines, in quibus primitiva
illius arboris est origo, usuai frondes ejus non consorvavit, i. e.
non assuevit, folia per mereaturae commerciura in remotas divulgare
regiones, in quibus arbor non jam cnascitur. Invonilur po-
tius hujus Tbcae usus apud eos dumiaxat Indianorum stirpes, quao
incoliml regiones ab arbore illa adamatas, in Paragiiariac plaga
centrali. In aliis regionibus alias generis Uicis spccios ad simi-
lem usum converleriint Indiani, quod ¡iifra explanatius tractabi-
mus; quin adeo in qiiibusdam Brasiliae partibus, ubi proclcr va-
rictateni latifoliam in ipsa Paraguaria pro npiiina babilam alia arboris
forma dominatur, quam cl. Reissek dcsigiiavit variciatom
longifoliam, fugit ejus usits Indianos. Ab illis igitur Indianis qui
sunt stirpis Giiaranioriim acccporunt advcnae Europoci ejus usum
ncque vero est dissimile, inprimis factum esse per Jesuítas ut con-
suctudo Ihcam illam bibcndi latius disscminaretiir; qui homines divini
adhibcndo ilio polu rcpereraiu quo Indianos facilius rciiiic-
retiC a viiio ebrieiatis, cui illos maxime esse dcditos ncmo ignorât.
Praelerea hujus arboris cultura atquc then colligeiida adpa-
randaquc ct dimiUcnda cxoptata iis oblata crai opportunilas, occii-
palos tenendi ladianos catechumcnos simulquo vero largus fons
acquircndi divitias ordini, quem constat id dcbiiisse spedare ut vcn-
dcndis iis quae terra progcnuil scsc lociiplclarct perficcrctquc magna
quae sibi proposuerat Indianos excoiendi consiliu. In Iriginta
Indorum Guaraniorum pagis, qui lieduc/ionum aut Missionum
titulo celcbrem Jesuilarum rem piiblicain Paragunricnsem consli-
lucbant, palrtim S. J . sub micia Indis pro laboro o publica peno
victiis copia dcpromcbatur; ila cuivis familinc qiiolidic, praelcr car-
nis libras quatuor ct granorum Mnydis cerium mudiolum licrbnc
M a td uncía una dispciisabalur. Et codcm regimine vcl nostra
aelate in república Paraguariensi T h e a c Matd colligemlae, prue-
parondac cl vcndundae auctoritas est pones summum magistrotimi,
qui aut pracfcctos ad opus mandat propriis cxpcnsis, avocotis
quot res eocgcrit miliiibus, aul cnnducli lege redcmtorcs cotisli-
tuit. Illis non pecuniae numeranlur, sed c horréis publicis variao
mcrccs mutuo pretio pro quavls herbac arroba '/. undalis hispanici.
12 1 IL IC IS PA RA G U A Y EN S IS HISTO RIA . 122
Conductores vero integrilo mcssis duns tenias partes jam rite
sareinntns ad urbem Assiincioti soliiln mercede Irndcndo, pro labo-
ris pvacmio Icriiam accipiiiiil. Omne ila eommcrciiim c poiTii Assiin-
cion publica niictorilalo coiisiimitiir. Hoc vero comnicrcium quum
similiter jam Jcsuitis conslilutiiin cssel, vero est quod sintiiamiis, per-
vulgnliim Tlicao illius usum imprimis ailiribitendum esse Igiiniii ordini,
quem sacculo praclcrito usquc diiiii expellerclur «imo 1774,
niaximoni scimus obtinuisso auetorllalcm in America lune tcmiioris
Hispánica et Liisitanica. Alqtii soli sunt Jesuitnc, qui arbores Iior-
tis prope missiones cx illa consitis arto cxcoliieriini, ve! nostra
colale passim suporsthcs.
Indi Guarani folla e spontanea solumniodo stirpe dcccrpsc-
ru n t; quao ubique fero in p.igoriim viciniis se pracbuit. Longe
laleque haec arbor utilissima est distribuía cl ejus proventum ccr-
tis limiiibiis describcro co dilTicilius, quod vcl culleciorcs folio-
rum Mate illani nonminqiiam cum aliis qiiibusdam oIRnibus confundere
solemit. Alinmen a vcrilato vix abcrravcril, qui arboris
palriam primilivam In l’anigunria ct Brasilia australi inlor grudus
80 ct 20 lai. austr. siatiicrct, frcqucniissimiim vero provenluin
inter gradus 24 et 21, in regione undo nqiiac in magnos fluvios
Paraguay versus occidciilcm et Paraná versus orlentem deiluunt.
_Tumcnt liaec equarum divorila iu Iractiim colliculosiim vel mon-
taniini (vix alte adsccndit), qui o 26“ 30' lai. oustr. in 21“ usquo
porrigitiir scplcntrioncm versus, benigno coelo folus, fonlibtis iiri-
giiiis, in uspcia caciimiim vix usquatu assiirgcns, camporum el
virgiilloriim virore variits, co densiore salili frondcscciis, qiio pro-
piiis Tropico circulo. Exsurgil haec regionis spina austrum versus
in S e r r a n i A m am b u b y , boreali continiialiono in S e r ra n i
M a r a c a jù , ciijus Maté inter lluviorum Chicliuliy et Ypane fonlcs
lainqiiam optima ct opiilcmissima cclcbraliir; scquitiir scptcntrio-
iieni versus S e r r a C a n -g iia z il, i. c. silva magna, qiiac c spis-
sioro salili nomcii liabet. Et in co niontiiim tractii transverso, qui
Duvio Paraná obslriitliis formidabiles calarnctas S a lto G ra n d e
d e s c ic Q u e d a s cífurmaí, arbor tbeifera abunde provenit. Qiiae
utili stirpe nbuiidanl loca ct regiones Y e r b a l e s hispanice, Er-
v a e s lusilaiiicc dictinlur, quarum in ipsa Paraguaria jam nostra
aetalc Y e r b a le s de S. R o s a , de S. M ig u e l, de S. E s t a n i s la
o opimos ílicac fútiles pracilicanlur, alia ut Inccaiii, in australi
Duvii Uruguay confinio E r v a c s d e N o ciirii.
Tlica adpni'alur hoc mudo: Homines quidam versati ( P r á c t
i c o s ) jam mullos per nimos iu hoc negolio cxcrcilando proficis-
cunlur in illas regiónos ubi frcqiicntes siiiil islac arbores, ¡iislrii-
inenia, victumque ct alia pracsiilia in mulis sccum portantes. Ubi
larga expccinnda est mcssis, rudos acilificaiit tabernas (R a n c h o s ) .
Stilli haec liiguria 50—60 pedes louga, nil nisi Iccliim nut cacspiio
graniineo aut froiiilibiis confcctuiil, postibiis iiinixiim, ad latera aper-
liim, quibus pro cubiculo, cullila el berrò» utuntur. Juxta vero cx-
li'iiitiir B a rb a g u a : labiilaiiim rubuslìoribiis peclicibiis ct asscri-
biis celino seiiiiroliindnc instar compnciiim, mi dcsiccnnilns fronde.*.
Solimi dotcrsiim siipplosionc liicvigiiiiir in pnvimciiii specieiu, quod
mcdio'igiicm cxcipit, scd trans Icctum qtniquiiversiis 6 - 8 pedum am-
bilii o.xtcìiilitiir in arcfuii, ubi folia tosta bitcìilis a ramis scpnraiitiir
el prncparuin M a le in snrcinns colligiitir. Opcinriii dciiiqiic, qui
oniiii iicgolìo pnicest (U n i ) , ut oxsiccalioiicni coininiis inspiccro
piissii, alia conlabiilatio, quasi alta sella oxiruitiir. His omnibus
pracpuralis, siiiguli siiigiilis dicbiis cxciuit mane per agros arbores
quocsitiirì. Quaiitam quisque polest portare froiiilibus dcscctis vcl
discissis iisque supra leni igne levitcr (oslis, fiisccm tergo imposi-
tam coiifci't nd scpcm Ita rb a g iia . Ad friindes scmilusins facilius
Iraiisporlnndns iiiiinlur rete quadralo 4—5-pcdnli o loris corii bu-
balini, ot multi pondils 300 librariim simili apporlaiil. Jam iiiinc
rami una cum frondibus Barbagiiac impositi acccnso igne majori
lorreniur. Opificis e s t, ni folla probe (osta rcceniibus mutct,
fiimum orccat, ab ingriiento imbre ea dcfendai, mailcfacla deniio
Bxsiccaiida cuiet. Ila uno igne pondus 50—100 Arrobariim cxsieca-
liir. Quo facto igncqiic remoto in foco calidaque arca antea pur-
gaiis fcrliintiir rami baculis ut dccidnnt folla. Hoc ncgolium per-
Dciunt ipsi il qui thcam secant adjiivanle piiero (G iia y n o ) , qui
pro mercede accipit uiiiuscujiisque quem miindavit fascis libras
foliorum viconas quinas. Folia hoc modo de ramis decussa ct
satis (usta infiinduiitur in saccos ampios c corio )iubula confectos
( T e r c io s , S u r r o è s ) , quorum angui! quatiior superiores loli-
(Icm scipionibus in terra compaclis ita aSixi sunt, ut saccus
magnum queat sustincro omis. Foliis bacillo firme impressis foramen
consuitiir. Tlica jam piane quldcm adparata tum dcmum nil
usum apla censctur, quum plurcs menses iiivcieravit. Hi sacci
scptcm oclove arrobas (librarum viginil quinqué liisp.) solcnt
coiilincrc.
Sacpc magnac copiac ita adparatao in terrac paiiibus inlc-
rioribiis consulto sex menses jaccnt, donec mercatura cfTcruiitur.
In colligcndo et transportando , qiiod adjicimus fieri per lun-
lu s, quibus imponiinlur bini sacci, Id polissimum spcctandum
e s t. Ile hiimlda fiat llica, quo facto inox amluic guslum diilccm
ncc potcsC adiiiberi ad potandiim, scd tantum modo ad cumparan-
diim alramcnluni aut lingucndnm fiisce lanam gossypiiiam, cui rei
liaec spccics non minus est opta quam Jlex AJacoiicoua Aubl. ct
aline species in Guyana et Brasilia amazónica. Ncque vero uliquc (am
accurate ibcam ilLani ndparaiit, rainusculis saepo ct Ugni partibus
a foliis non scjunctis aut tolls quoque rainulis una cum fronde
colligatis; quae thcae species ita est comparata, ea dctcrior hnbc-
tur ulqiic nomine Y e rb a de p a lo s (licrba lignosa) dimidio prc-
tio venil. Si contra frondes diljgenlius scparanliir a rainusculis
nliisquc sordibus, si in niorlnrio coulimdiinliir alquo etiam cribro
crnssioribus Illis aenois perfricantur, quo facto media quoque foli!
cosla rclinquilur, altera ct niclior evadit species, quac C a a -m ir i
1. c. herba parva appcllaliir. In ipsa specie Caa-miri dune dis-
ccniiiulur, electa ct firma (fu e rte). Si prima modo foliorum germina,
quae textura Icncriorc et subrubro colore ncc diiiii adulta
in siimmo sunt complicata, in usum eonvcrtiintiir, cxistil inde species
snavissimi sapori* ct maximi aestimala, quam incolae vocnnt
Co a - c u y o . lilarum altera maxime in Chili, Periiviam ct regiones
Qiiilenscs eveliiiur, priorcm polissimum consumunt provin-
cinc lluvii La Pinta. Tempore pracsotili fere 500(X) arrobas quo-
tannis in Argenlinae provinciis consumi ct c l'aragnniia 80000 —
90000 valore 360000 uiicialium (Tbaler.) hispan, exportarì*) com-
pnlanl. Medio sncculo prncleriio arroba consinbat in silva ipsa
bitiis modo florcnis, in urbe Assiineion qiialernis floreiiìs**);
Tliom.as K. I'lige (L.a Pl.iia, the Argeiiltiie CaufcdiTiilioii and Paraguay,
New York 1850, 8“.J auctor cst, HisiNinonim sub rcgi-
uiine uiuc bolluiii civile quutiiunis 000.000 lihr. cxpoit.iOis cssc,
gt .nuio 1854 c civii.ate Assuncion 85,6*0 arroli.as (p. 230. 243.).
Idgiii .aiictor p. 137. icoiicni tnidii, i¡ua „lierbao“ praeparatio dc-
iiimislratur.
*«) In Diego de Alvcar Historia .Missioiium fnrsaii versus .liuiuin 178Ü
eoiiscriplii CAugelis Colleccioii de obras y docuiiieulos relativos a
Historia de las prov. del Hio de la PI.ua, T. IV. p. 102.) Ii.aec
habeulur: Ea el Uriigiiiiy vale uua vaca 10 reales, 5 varas de
aigndoii ó t nnoba de yerba; cu el Puniurt 12 reales, 6 varas
do algodoil (1 1'/j arroba de yerba; en el Par.iguay 4 reales, l
viiCH ó 3 arrobas de yerba. Hoc (euiporc íii oiiiiii Anierie» iiicri-
dionall quolaiiiiis 5,000,000 libras coiisunii, a quibiisdam auclo-
ribus (e. g. Mcycu, Boise iiiii dicErdc) «esiliimtuin cst, ct receutior